تصمیمات رانتی یا منطقی
بی‌تدبیری واردات دام مولد به جای مواد ژنومیک

کیان کاظمی

حتی قبل از علمی شدن مباحثی مانند: ژنتیک و اصلاح‌نژاد، زارعین و دامداران با انتخاب بهترین گیاهان و دام‌ها براساس مشخصات ظاهری برای زاد و ولد و تکثیر، بهترین بذر و دام را انتخاب می‌کردند و بدین گونه کارهای اصلاح نژادی انجام می‌شد؛ چراکه تمام فعالیت‌های دامدار و مزرعه‌دار منوط و مشروط به انتخاب نژاد اصلح برای تکثیر و تولید بود.
اما امروزه مراکز اصلاح‌نژاد دام و طیور و... در دنیا به جای عملکرد ظاهری، از DNA دام اطلاعات را استخراج و با صحت قابل قبولی در زمان تولد، اظهار نظر می‌کنند. به بررسی اطلاعات و ارزیابی عملکرد حیوانات با کمک ژنوم آنها، ارزیابی ژنومی گفته می‌شود. در مورد گوساله ماده شیرخواری که قرار است 2 سال دیگر یک گاو مولد شود، میتوان پیشاپیش قضاوت صحیحی در مورد صفات مختلف آن نظیر میزان شیرواری، چربی شیر، مقاومت به بیماری و... داشت. اینجا است که اهمیت ارزیابی ژنومی مشخص می‌شود.

درآمدی بیشتر از نفت و طلا
با تحقیقات وسیع و انتخاب بهترین ژن‌ها از بهترین حیوانات مزرعه (دام، طیور وآبزیان) و بهبود صفات برتر آن‌ها، انتخاب بهترین والدین برای تولید نتاج نسل آینده، دانشمندان اصلاح نژاد توانسته‌اند لاین، اجداد، و مادران نسل‌های بعدی را ایجاد کنند و درآمدی تجدیدپذیر و بسیار بیشتر از نفت و طلا به دست آورند که متأسفانه در کشور ما (به جز همت بخش خصوصی) آثار مشهودی به ثبت نرسیده است. اکثر به‌نژادگران، محققان و کارشناسان موثر ذیربط و کاردان به دلیل عدم تأمین مالی یا دورماندن از گردونه شایسته‌سالاری و البته در مواردی به علت دیدگاه‌های سوءمدیریتی، با وجود استفاده از امکانات دولتی برای آموزش، به‌خاطر نبود شرایط مناسب یا به خارج مهاجرت و یا به واردکننده مواد ژنومی و یا حضور در چرخه رانت تبدیل شده‌اند.
توجه داشته باشیم برای گاوداری یا مرغداری که با هزینه چند ده یا چندصد میلیارد تومانی شکل می‌گیرد و تنها با 2 یا 3 درصد این هزینه و تهیه و تأمین مواد ژنتیکی مناسب می‌توان تداوم تولید را تا 80 درصد ضمانت کرد.
کارشناسان معتقدند ژن، بذر، اسپرم و جنین خوب با قابلیت رقابت بالا، یا باید در کشور تولید و یا از خارج وارد شود؛ مگر آن‌که سلیقه و نگاه مدیران دولتی و رانت سالاری و همچنین دلالان و رانت‌خواران روی آن چنبره زده باشد و کما این‌که این موضوع مسیری را طی کرده و در چند سال گذشته ما را از جهش و رونق در تولید باز داشته است.

ارزیابی ژنومی
در حال حاضر و در دوره ارزیابی ژنومی، کلیه مواد ژنتیکی(شامل اسپرم، جنین و حیوان زنده (نر و ماده) می‌توانند ارزیابی ژنومی داشته و بنابراین فایل DNA آن‌ها موجود باشد. امروزه هر ماده ژنتیکی (گاو) حداقل 5 تا 50 هزار دلار میتواند قیمت داشته باشد( تجاری تا هسته‌های اصلاح نژادی).
بازار مصرف مواد ژنی کاملاً مشخص و عمدتاً محدود است و اگر بیشتر از آن مقدار تولید شود عملاً جایی برای مصرف آن نیست؛ و از آنجائی که جمعیت حیوانات دائماً در حال بهبود صفات اقتصادی است و نسل‌های جوان‌تر حتماً از والدین خود برتر هستند، لذا ذخیره مواد ژنی برای آینده هم چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. به‌عنوان مثال تأسیس یک ایستگاه تولید مواد ژنی (گاو) در کشور در کنار 5-4 ایستگاه فعلی کشور چندان اقتصادی به نظر نمی‌رسد. هلدینگ‌های بنیاد مستضعفان، سازمان اقتصادی کوثر و یا سازمان تأمین اجتماعی برای واحد‌های خود نیازمند تأسیس یک ایستگاه اختصاصی می‌باشند. سرانه نیاز اسپرم گاو در کشور با احتساب ضریب نفوذ تلقیح مصنوعی در سطح صنعت گاو شیری کشورمان حتماً در حال حاضر خیلی کمتر از میزان تولید کشور است.

دام‌های وارداتی و ارزیابی ژنومی؟!
سئوالی که بعضا برای ما پیش می‎آید این است که با توجه به سیل واردات دام در چند سال اخیر، آیا تمام 10 هزار رأس گاوی که از نژاد‌های مختلف سیمنتال، جرزی و یا حتی هلشتاینی که به‌طور تقریبی، به کشور وارد شده اطلاعات رسمی ژنومی دارند؟ اسب‌ها، بزها و یا گوسفندان وارد شده چطور؟ گزارشات تأییدیه تمامی این حیوانات چگونه به معاونت امور دام ارائه می‌شود و تحت چه فرایندی وزارتخانه بر آن صحه گذاشته و آیا ممکن است دام‌های وارد شده تفاوتی با دام عادی نداشته و صرفاً ارز دولتی برای دام معمولی هزینه شده است؟ در غیر این صورت این تعداد دام وارداتی که حداقل چندین ماه وقت چندین کارشناس زبده و با تجربه را می‌طلبد تا آن‌ها را بررسی و حتی از نظر ظاهری دام‌های با ارزش را انتخاب کنند چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند.
مگر این‌که درب یک دامداری خارجی را باز کرده و فله‌ای دام‌ها را سوار کامیون کرده باشند. علاوه بر این، در هنگام خرید نیز دام با کیفیت، با ارزش چند هزار دلاری انتخاب نمی‌شود، بلکه دام متوسط و بعضاً ضعیف خریده می‌شود که نهایتاً با صرف هزینه کرایه به ایران از میانگین ارزش ژنتیکی دام‌های کشورمان ضعیف‌تر خواهند بود و باید شرکت‌های رانتخوار واردکننده در این زمینه پاسخگو باشند! استانداردها این گونه است که در دنیا اسپرم‌ها و جنین‌های تعیین جنسیت شده در جمعیت‌های ژنتیکی را وارد می‌کنند که به مراتب بالاتر از میانگین جامعه آنان باشد و نه گاوی که خوشبینانه حداکثر 4 تا 5 سال دیگر از رده خارج می‌شود.

احتمال توقف تولید جنین در ایران
البته در ایران هم جنین تولید می‌شود و مراکزی مبادرت به تولید آن کرده‌اند تا از مزیت نسبی آن با هزینه کمتر استفاده شود، این در حالی است که با کند شدن روند واردات موادژنی با ارزش، آنها نیز به زودی متوقف خواهند شد.

سویا بیشتر ارزش دارد یا ماده ژنتیکی؟!
در بررسی دفاتر مالی دامداری‌ها متوجه می‌شوید درصد هزینه‌های یک گاوداری صنعتی برای تأمین خوراک دام بین 70 الی 80 درصد است که رکورد شیر آن 30 الی 40 کیلوگرم، با درصد چربی 5/2 الی 5/3 و درصد ماده‌زایی دام‌ها کمتر از 40 درصد است.
در حالی که تنها با صرف 2 الی 3 درصد هزینه‌ها جهت تأمین ماده ژنتیکی با ارزش کیفیت بهره‌وری بالا، این نتایج می‌تواند تا 80 درصد افزایش (با هزینه ثابت و زمان معین) پیدا کند. یادآوری این موضوع جای تأمل دارد که بهترین علوفه بعد از مصرف به محصول شیر یا گوشت تبدیل شده و نهایتاً از گله خارج می‌شود اما ماده ژنتیک خریداری شده در گله (تحت عنوان اسپرم یا جنین) برای همیشه از والدین به فرزندان منتقل می‌شود و ماندگار است.
گاوهای سرابی و گلپایگانی 5 تا 6 کیلو شیر می‌دادند که در دهه 40 با ورود گاوهای هلشتاین پر تولید در کشور تغییری در وضعیت بازدهی دام‌های سنگین ایجاد شده و چند ده کیلوگرم افزایش شیر، راندمان قابل ستایشی بوده است. از دهه‌های گذشته و با تمام دقت در نگهداری و خوراک‌دهی خوب، تولید شیر دام‌های سنگین حدود 20 کیلو بود، اما با ورود مواد ژنتیکی با ارزش و تحت نظارت تیم فنی وزارت جهاد کشاورزی‌، رکورد دام‌ها به 40 کیلو و بالاتراز آن رسیده است و دامداران صنعتی به مرحله‌ای از پیشرفت در استفاده از مواد ژنی خوب رسیده‌اند که اینک رتبه سوم تولید در دنیا را دارند و می‌توانند در زمره بهترین صادرکنندگان عمده دام مولد، تلیسه و حتی اسپرم و جنین مطرح باشند.

تصمیمات رانتی یا تصمیمات منطقی؟!
اینک و بعد از 60 سال به جای واردات مواد ژنی دارای ارزیابی ژنومی قطعی شده و با حجم بسیار کم و هزینه بسیار کمتر، امکان واردات گاو هلشتاین با ارز دولتی توسط شرکت‌های خاص با مدیریت آقازاده‌های خصوصی فراهم شده تا مافیای واردات به جای اسپرم 30 یا 40 یورویی تضمین کیفیت شده گاو 4هزار یورویی وارد کند.
سفرهای خارجی، رد و بدل شدن منافع کوتاه مدت، ویژه‎خواری و... موجب شده تا مقام سوم توانمندی صادرات تلیسه زمین‌گیر شود.
جالب توجه این‌که پاکستان گاو «چَرایی» با رکورد 14تا 15 کیلوگرم و نهایتاً 20 کیلو شیر از نیوزلند وارد می‌کند اما گاوهای ایرانی با رکورد 40 کیلو مورد توجه قرار نمی‌گیرد.
سوابق درخشان صادرات گاوهای باکیفیت و پرشیر به کشور‌های همسایه و درخواست پاکستانی‌ها که ده سال پیش درخواست خرید دام از ایران را داشتند، هنوز در آرشیوها وجود دارد؛ زیرا ایران در هلشتاین یک مدعی جدی است.

هشدار؛ به ویژه‌خواران
زمانی که کشوری مانع ورود مواد ژنومی می‌شود خود را از تنوع و دریافت بهترین‌ها محروم می‌کند و آثار همسان شدن در نتاج دام‌ها مشکلات بروز هم خونی منجر به تخریب نسل و نژاد (مانند ازدواج‌های فامیلی) به وجود می‌آورد.
رانت خواران صرف دلالی در واردات گاوها در سال گذشته چندصد میلیون دلار و یورو ارز دولتی را حیف و میل کردند و گرچه پرونده برخی از آن‌ها مفتوح است، اما هنوز جوابگوی بیت‌المال نیستند و حتی در خرید اخیر گاو از آمریکا، خسارت سنگین لغو خرید را از آنجا دادند که ارز مجانی 4200 تومانی را در اختیار داشتند.
در مبحث اسپرم، مرکز اصلاح‌نژاد دام امکان واردات حداکثری را به شرکت نهاده‌های دامی جاهد سپرد که این شرکت بیشتر اسپرم وارداتی را مدیریت می‌کرد و اجازه نمی‌داد بخش خصوصی براساس عرضه و تقاضا و سنجش و انتخاب اسپرم باکیفیت واقعی اقدام به بررسی، انتخاب خرید و واردات کند و پاسخگوی دامدار هم باشد. با این همه بخش خصوصی در مواردی از طریق مجوز تعاونی‌ها یا اتحادیه‌ها در حد محدودی اجازه واردات ‌داشت اما نمی‌توانست تأثیرگذار باشد.
تاکنون درخواست واردات مواد ژنتیکی در هر بخش به معاونت مربوطه (بذر، نهال و... به معاونت زراعت، دام و طیور، معاونت امور دام، تخم ماهی و لارو به سازمان شیلات و...) ارسال و سپس برای دریافت تأییدیه بازرگانی به معاونت بازرگانی و صنایع تبدیلی ارائه می‌شد. در معاونت مربوطه اولویت ارزی آن مشخص و با تأئید سازمان‌های دامپزشکی و دفع آفات بعنوان مراکز نظارتی، در دام و طیور و گیاهی موارد پس از تأیید و به وزارت بازرگانی ارجاع می‌شد تا براساس ردیف‌های ارزی (21 تا 27) نیمایی ارز غیردولتی مشخص شود که به همت معاونت بازرگانی، چرخه‌های باطل حذف شده تا گام‌های سریع‌تری برداشته شود.
علاوه بر این با وجود هفت خوان رستم بوروکراسی، چنانچه گاودار یا گلخانه‌دار هنگام مراجعه و درخواست واردات مواد ژنومی (در ردیف 21 و از محل ارز نیمایی) با بی‌پولی یا نبود ارز نیمایی مواجه می‌شود، درخواست واردات بدون انتقال ارز می‌نماید (در حالی که اختلاف بین ارز نیمایی و آزاد 2 تا 3 هزار تومان است) اما بانک مرکزی به بهانه این‌که بازار ارز به هم می‌ریزد اختصاص حدود 5 میلیون دلار یا مجوز واردات بدون انتقال ارز برای واردات کلاً 600 هزار دُز اسپرم مورد نیاز دامداران جلوگیری می‌کند اما در همان نواختن از سرگشاد شیپور باعث می‌شود 200 یا 300 میلیون دلار ارز دولتی برای واردات گاو سنگین هزینه ‌شود تسهیل‌گر دولتی چشمانش را می‌بندد تا یونجه و ذرت و سویا و گاو و دیگر نهاده‌های دامی وارد گردد که در همان سال مصرف و گاو وارداتی هم نهایتاً 3 تا 5 سال مورد بهره‌برداری قرار گرفته و حذف می‌شود.

سلاطین واردات گاو، عقب‌گرد ژنتیکی کشور را باعث شده‌اند
اینک که مافیای واردات و سلاطین گاو بنا را بر واردات گاوهای متوسط و کم ارزش با ارز دولتی گذاشته‌اند و از طرفی مجوز ورود مواد ژنومیک (حتی با ارز نیمایی و آزاد) به سختی صادر می‌شود، گاوداران با درک شرایط عقب گرد ژنتیکی به 20 تا30 سال گذشته، از متخصصین اصلاح ‌نژاد می‌خواهند از گوساله‌های با ارزش نر موجود در گله‌ها (انتخاب بر اساس شکل ظاهری و شجره و ارزش اصلاحی والدین) در شرایط کمبود اسپرم استفاده شود؛ زیرا حاضر نیستند با تلیسه‌های خوب و باکیفیت خود ریسک کنند.
برای صحت یا تکذیب ادعای فوق لازم است معاونت امور دام اعلام کند سال 99 که نیمی از آن گذشته تاکنون مجوز واردات چند دز اسپرم یا چه تعداد جنین ژنومیک را صادر کرده و ارز تخصیص داده شده از محل کدام ردیف بوده است.
به همین جهت اینک درخواست‌های واردات به دلیل گیر و گرفت‌ها و تغییر ردیف‌های اولویت ارز و... زمین مانده و متوقف شده است.

ارزش بالای ماده ژنتیکی
زمانی که یک ماده ژنتیکی باعث می‌شود تا دخترزایی و تولید تلیسه در یک گاوداری افزایش یابد، هر رأس تلیسه باکیفیت می‌تواند تا 90 میلیون تومان بفروش برسد یا رکورد شیر بعضی دامداری‌ها از مرز 50 تا 60 کیلو هم عبور نماید و چربی و پروتئین شیر بهبود یابد، مسلماً واردات این مواد ژنی قیمت ندارد. به‌‌ویژه این‌که سرچشمه جوشان و قابل تجدید رشد کیفی یک مجموعه دامداری خواهد بود.
با این همه، به نظر می‌رسد عرضه و تقاضا همراه با نظارت و استاندارد‌های لازم کارشناسی قیمت و ضرورت توزیع هرچه سریع‌تر مواد ژنتیکی، موجب تعیین و تعدیل قیمت می‌شود و به نظر می‌رسد مواد ژنومیکی باید فارغ از قیمت‌گذاری باشد و مهم‌تر این‌که باید به شرکت‌های تخصصی دارای مجوز یا دامداری‌ها اجازه داد با رایزنی و بررسی کیفیت و اعتبار شرکت‌های تولیدکننده مواد ژنومی، از بهترین شرکت‌ها این مواد را با مناسب‌ترین قیمت و ضمانت محصول مطابق ادعای شرکت تهیه کنند.
از طرفی، زمانی که بخش خصوصی برای واردات اقدام می‌کند پس از مدتی همکاری و اعتماد متقابل، اعتبار کسب می‌کند و می‌تواند در صورتی که مجوز بدون انتقال ارز صادر شود، نقد و نسیه و مدت‌دار به واردات مواد ژنومیک بپردازد و سرمایه کمتری را درگیر واردات و توزیع نماید.
مثلاً هنگامی که برای یک پرونده ورود اسپرم باید 400 یا 500 هزار یورو (ارز نیمایی) معادل ریالی پرداخت شود و بانک مرکزی شرکت‌ها را به صرافی معرفی کرده، باید واردکننده حدود یک میلیون یورو وثیقه گذاشته و چند ماه دوندگی کند و پس از واردات و توزیع، مدتی طولانی نیز وثیقه وی در رهن بانک بماند، اما چنانچه واردات مواد ژنومی بدون انتقال ارز صورت گیرد، معمولاً با یک تماس تلفنی و نهایتاً 100 الی 150 هزار یورو و بدون وثیقه، اسپرم درخواستی وارد و بین دامداران توزیع و به مرور اقساط خرید پرداخت می‌گردد، حتی اگر یک یا دو سال تأخیر در پرداخت صورت گیرد نهایتاً یک تا دو درصد از نماینده بدهکار رسمی ایرانی، بهره دریافت می‌شود.

درنهایت
در مجموع پیشنهاد می‌شود دولت و مقامات تصمیم‌گیر در وزارت جهاد کشاورزی از اشتباهات گذشته عبرت گرفته به جای کانتینر، کانتینر و کشتی کشتی واردات هزاران تن گاو زنده معمولی و ضعیف با ارز دولتی به نام اصیل، دام ژنی و... بخش خصوصی را تشویق نمایند تا با انتخاب و خرید مواد ژنومیک که 3 تا 5 درصد کل هزینه یک گاوداری، گوسفندداری، مرغداری و... را شامل می‌شود به اصلاح‌نژاد دام‌ها و افزایش تولید و بهره‌وری بپردازند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت شماره ۲۴۲-مرداد ۱۳۹۹