گذشته، حال و توصیه برای
توسعه پرورش شتر در آینده

مهندس عباس خدایی

شتر تا قبل از پیدایش وسایل نقلیه موتوری، وسیله‌ای برای حمل‌ونقل و باربری استفاده می‌شد. شیر آن‌ها توسط ساربانان یا اشخاص بیمار(طبق توصیه اطباء سنتی) مصرف می‌شده و هیچ گاه به بازار مصرف نمی‌رسیده است. استفاده از گوشت شتر بیشتر حالت تفننی داشت و گاه‌به‎گاهی شترهایی که دچار حادثه می‌شده‌اند یا شترهای مسن نر و ماده از کار افتاده، کشتار و از گوشت آن‌ها استفاده می‌کردند.
رشد جمعیت بستگی به وضعیت خشکسالی یا ترسالی داشته است و شرایط طبیعی تعداد آن را کنترل می‌کرده است.
جمعیت شتر در سال 1337 در کشور متجاوز از 8-6 هزار نفر بوده است. بدیهی است در آن زمان‌ با توجه به تحت کنترل بودن شتر توسط صاحبان آن‌ها و استفاده جهت باربری، این جمعیت باعث تخریب مراتع نمی‌شده است.

گزینش بر اساس نوع استفاده
با توجه به اینکه از شتر در جهت حمل‌ونقل کالا استفاده می‌شده است گزینش شترها در جهت قوی بودن عضلات و توانایی حمل بار بود. در بعضی از مناطق شتر جهت حمل مسافر و ورزش استفاده می‌شده است (هرمزگان، جنوب کرمان و...) که انتخاب شتر در آن نواحی براساس قدرت دوندگی و شکل خاص اندام‌های حرکتی (دست و پا) بوده است.
در مناطق ترکمن صحرا (استان گلستان) با توجه به سنت مردم در استفاده از شیر شتر، گزینش شترها براساس تولید شیر بوده است.
 با پیدایش وسایل نقلیه موتوری و حمل بار و مسافر توسط آن‌ها، شترها به تدریج در بیابان‌ها رها شدند و حرفه شترداری به فراموشی سپرده شد.
با توجه به مهاجرت روستاییان به شهرها و همراه با رشد سریع جمعیت کشور به علت رعایت بهداشت و واکسیناسیون نوزادان، نیاز به مصرف گوشت افزایش یافت. علت گرانی گوشت قرمز در سال‌های 1354 و 1355، باعث گردید که عده‌ای به بیابان‌ها رفته و اقدام به جمع‌آوری شترهای رها شده در بیابان‌ها و کشتار آنها نمودند. از طرفی به علت اینکه رژیم گذشته هیچ توجه و برنامه‌ای جهت توسعه کمی و کیفی شتر نداشت. این دو عامل باعث کاهش هرچه بیشتر جمعیت شتر در کشور گردید و این روند نزولی جمعیت شتر ادامه داشت.

توجه دوباره به شتر
 با پیروزی انقلاب و بوجود آمدن نهاد جهاد سازندگی، عمران و آبادی روستاها مدنظر قرار گرفت و طرح‌هایی تحت عنوان طرح خدمات شترداری تدوین و اجرا گردید که هدف آن حفاظت از نسل شتر و توسعه آن بود. 
این طرح بر ارائه خدمات به گله‌های شتر در ابعاد مختلف عمرانی، بهداشتی، خدماتی و اجتماعی بود. خدمات متنوعی نظیر احداث آبشخورهای بهداشتی، ساخت جایگاه‌های صحرایی نگهداری شتر جهت جمع‌آوری شترها در جایگاه و انجام عملیات بهداشتی و مبارزه با بیماری‌ها، کرک چینی، علامت‌گذاری شترها، واکسیناسیون اضطراری، احداث اتاق ساربانان جهت اتراق شترداران و انجام کلاس‌های آموزش و ترویج روش‌های جدید شترداری، توزیع نهاده‌های دامی و بهداشتی، توزیع وسایل نقلیه (موتورسیکلت و...)، واگذاری مجوز بهره‌برداری از مراتع و صدور پرانه‌های شتر داشتی و پرواری، معرفی به بانک‌های عامل جهت وام ضروری جهت خرید علوفه در مواقع خشکسالی و زمستان به شترداران ارائه شد.
در ابعاد اجتماعی و فرهنگی کارهایی نظیر برگزاری جشنواره‌های انتخاب شتر برتر، انتخاب شتردار نمونه و به رسمیت شناختن حرفه شترداری و ارتقاء منزلت شترداران در جامعه انجام شد.
علاوه بر اینها در سال‌های اخیر فعالیت‌هایی در زمینه اصلاح‌نژاد شترها و جلوگیری از انقراض نسل شتر دوکوهانه از طریق انتقال جنین و دورگ‌گیری شترها (یک کوهانه و دوکوهانه) در جهت حفظ ژن و افزایش تولید گوشت، مطالعاتی در زمینه بهبود کیفیت کرک شتر، ارائه مشوق به پرواربندی شتر و انجام کنگره‌ها و سمینارهایی که اثرات مهمی برای بهبود وضعیت شتر در کشور داشته است انجام شده و در حال انجام می‌باشد.
در دو دهه گذشته مصرف گوشت شتر در کشور رایج نبود و فقط عده کمی از مردم در بعضی از استانها (نظیر مشهد، نجف‌آباد اصفهان، یزد، سمنان، کرمان و بیرجند و شهرستان‌های اطراف آن مناطق و ...) گوشت شتر را مصرف می‌کردند.
در چند سال گذشته با توجه به مطرح شدن بحث محصولات ارگانیک و سالم در جامعه و از طرف دیگر با رواج طب سنتی و تشویق مردم و بعضی از بیماران به مصرف گوشت شتر، باعث گردید تا بتدریج مصرف گوشت شتر در کشور بیشتر شود. 
همچنین مصرف شیر شتر در سال‌های اخیر جهت درمان بیماری‌ها سیر صعودی پیدا کرده است ./بطوری که هم اکنون بعضی کارخانجات و کارگاه‌ها به‌صورت سنتی شیر و دوغ شتر را در بازار مصرف عرضه نموده‌اند.
در وضعیت فعلی با توجه به جمعیت کم شتر در کشور و افزایش تقاضای مردمی برای مصرف گوشت و شیر آن لازم است هرچه زودتر نسبت به انجام کارهای زیربنایی نظیر احیاء و اصلاح مراتع در مناطق شترداری، افزایش تعداد ایستگاه‌های خدماتی شترداری (که شامل احداث منبع آب و آبشخور بهداشتی، جایگاه شتر صحرایی، انبار ذخیره علوفه، اتاق ساربانان)، تقویت و بازسازی ایستگاه‌های خدمات‌رسانی موجود با هدف افزایش تولیدمثل شترها، جلوگیری از تلفات شترها به‌‌ویژه نوزادان، نسبت به حفظ و افزایش جمعیت گله‌های شتر مادری با در نظر گرفتن ظرفیت مراتع اقدام نمود تا بتواند در آینده جواب‌گوی مصرف گوشت، شیر و کرک مورد نیاز جامعه باشد.
بدیهی است می‌توان در جهت افزایش جمعیت نسل شتر دوکوهانه باتوجه به تعداد کم خالص آن‌ها در قدم اول نسبت به حفاظت و تقویت و افزایش باروری شترهای موجود اقدام نمود و در گام بعدی نسبت به واردات مواد ژنی و شتر دوکوهانه طبق صلاحدید صاحب‌نظران جهت رفع هم‌خونی شترهای دوکوهانه موجود و افزایش جمعیت شترهای دوکوهانه اقدام نمود.

اهم مشکلات و راه حل‌ها برای رونق شترداری:
1- عدم بیمه گله‌های شتر به‌صورت عمومی و تکمیلی و پرداخت بیمه به خسارت‌دیدگان ناشی از تصادف شتر با وسایل نقلیه؛ راه حل آن بیمه نمودن سالیانه عمومی کلیه شترهای کشور توسط صندوق حمایت از شترداران جهت تأمین حداقلی از خسارت وارده به شترداران و اجبار بیمه تکمیلی توسط شترداران جهت پرداخت کل خسارت وارده شامل هزینه ارزش واقعی شتر می‌باشد.
بدیهی است یکی از دلایل عمده کاهش جمعیت شتر در استان‌های مناطق مرکزی کشور در سال‌های اخیر ترس ناشی از تصادف شتر با وسایل نقلیه و پرداخت 50 درصد دیه بر اثر وجود و احداث جاده‌های مختلف در چراگاه‌های شتر بوده است که شترداران مجبور شده‌اند نسبت به فروش شترهای خود اقدام نمایند. 
2- تشویق بخش خصوصی نسبت به احداث مراکز پرورش و اصلاح‌نژاد شترهای گوشتی، شیری، جمازه دوکوهانه تا شترداران موجود و افراد علاقمند بتوانند از شترهای نر و ماده اصلاح‌شده تولیدی از ایستگاه‌ها را برای جفت‌گیری در گله در جهت بالابردن توان ژنتیکی افراد گله خود استفاده نماید که این موضوع یکی از مشکلات عمده در کشور می‌باشد. 
3- مشکل بعدی موانع موجود بر سر واردات شتر به کشور برای افزایش جمعیت شتر داشتی و هم تأمین شتر برای پرواربندی می‌باشد که نظم خاصی ندارد. با احداث مراکز قرنطینه در نواحی مرزی نسبت به واردات منظم شتر با رعایت قرنطینهبر اساس پروتکل بهداشتی سازمان دامپزشکی.
4- احداث کارخانه‌های صنایع تبدیلی گوشت و شیر شتر با الویت استان‌هایی که جمعیت عمده شتر در آنجا موجود است به‌‌ویژه در مورد شیر شتر که با توجه به گران بودن شیر شتر و فاصله زیاد مراکز تولید تا بازار شهری بتوان آن را سریعاً تبدیل به شیر پاستوریزه یا دوغ و بستنی، پودر شیر نمود. 
در مورد گوشت نیز می‌بایست نسبت به ایجاد صنایع تبدیلی گوشت شیر (کنسرو، سوسیس و کالباس و همبرگر و...) اقدام نمود. 
5- بحث بعدی بحث توسعه پرورش شتر به‌صورت مزرعه‌ای در کنار مزارع جهت چرای شتر از پس چرای مزارع و علف‌های هرز مزرعه می‌باشد که نیاز به ترویج آن دارد که می‌تواند به‌صورت نیمه محصور باشد. 
6- بحث ایجاد مزارع پرورش شتر به‌صورت بسته و محصور و خرید علوفه از بازار می‌باشد که می‌بایست فقط پرورش شترهای اصلاح شده و پرتولید و با احتیاط کامل و برآورد اقتصادی باشد. 
7- بحث حفاظت و توسعه پرورش شترهای دوکوهانه در استان‌های سردسیر و معتدل کشور در دستور کار قرار گیرد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت – شماره ۲۳۷- بهمن ۱۳۹۸