قسمت اول

کشور ایران در یک کمربند خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و حدود دوسوم مساحت کشور را مناطق گرم و خشک تشکیل داده است‭. ‬میانگین بارندگی در کشور ما حدود 250 میلی‌متر است که معادل یک‌سوم میانگین جهانی می‌باشد‭.‬
در این شرایط جغرافیایی و آب و هوایی، شتر بهترین دامی است که می‌تواند از مراتع خشبی، تیغ‌دار و خاردار این مناطق استفاده نماید و تولید داشته باشد‭. ‬اگرچه براساس برآوردهای انجام شده، این مراتع در کشور ما می‌تواند ظرفیت نگهداری حدود 600 هزار نفر شتر‭ - ‬300 هزار نفر مولد‭ -  ‬را داشته باشد، اما طبق آمارها فقط حدود 180 هزار نفر شتر، جمعیت شترهای کشور ما است که پتانسیل‌های زیادی برای افزایش توسعه پرورش این دام وجود دارد‭.‬
این برآورد ظرفیت پرورش شتر با توجه به وضعیت فعلی مراتع می‌باشد که در صورت احیاء مراتع و استفاده از روش‌های آبخیزداری و کاشت گیاهان مرتعی مورد چرای شتر نظیر خارشتر، آتریپلیکس و انواع گیاهان شورپسند، ظرفیت و توان نگهداری شتر قابل افزایش هم خواهد بود‭. ‬
علاوه بر پرورش شتر به روش مرتعی، می‌توان پرورش شتر را به‌صورت مزرعه‌ای نیز انجام داد‭. ‬در این شیوه شتر در کنار مزارع نگهداری شده و از بقایای محصولات زراعی و باغی استفاده نموده و نیز می‌توان در زمین‌هایی با خاک شور که از چرخه کشاورزی خارج شده است، نسبت به کاشت گیاهان مورد علاقه شتر نظیر اسفناج وحشی‭  - ‬آتریپلیکس‭ -  ‬خارشتر و سایر گیاهان شورپسند دیگر اقدام نمود که مساحت این گونه زمین‌ها نیز در کشور ما زیاد می‌باشند و شتر می‌تواند با مصرف این گیاهان تولید لازم را داشته باشد‭. ‬همزمان با توسعه پرورش شتر در مناطق گرم و خشک، می‌بایست نسبت به پرورش شتر دوکوهانه در استان‌های سرد و خشک که چیزی در حدود 30-25 درصد مساحت کشور را تشکیل می‌دهند، با استفاده از روش‌های مرتعی و روش مزرعه‌ای اقدام نمود و نسبت به توسعه پرورش اینگونه شتر با حفاظت از شترهای دوکوهانه موجود و دورگ‌گیری تلاش کرد‭. ‬همچنین می‌توان با واردات مواد ژنی و شترهای دوکوهانه مولد خارجی، نسبت به افزایش جمعیت فعلی شترهای دوکوهانه اقدام نمود‭.‬
ضمناً لازم است که مطالعات بیشتری در رابطه با ضریب تبدیل خوراک به گوشت و شیر جهت پرورش شتر در روش بسته انجام داد تا در صورت اقتصادی بودن نسبت به راه‌اندازی این روش با در نظر گرفتن شرایط بازار اقدام کرد‭.‬

اهمیت شتر برای مراتع
ذکر این نکته ضروری است که چون چرای گوسفندان در مراتع کشور ما زیاد بوده و با مصرف مفرط گیاهان خوش‌خوراک، گیاهان مهاجم و تیغ‌دار و خشبی رشد و توسعه زیادتری مییابند؛ در نتیجه چرای شتر از این گیاهان، فرصت رشد بیشتر به گیاهان خوش‌خوراک را خواهد داد و در حقیقت به احیاء مراتع کمک می‌شود‭.‬

اهمیت اجتماعی برای شترداران‭
جمهوری اسلامی ایران که وظیفه خود را حمایت از اقشار محروم و تولیدکننده واقعی و ساکن در مناطق محروم و دورافتاده و شرایط سخت محیطی می‌داند، می‌تواند با حمایت از شترداران فعلی کشور که اغلب از افراد کم‌درآمد جامعه می‌باشند و بار پرورش و نگهداری و حفاظت از جمعیت فعلی شتر را برعهده دارند، و اغلب درآمدی جز پرورش شتر ندارند و تورم سالیان اخیر به آنها فشار آورده است و با وفات آنها و عدم ادامه این شغل توسط فرزندانشان حرفه شترداری از بین خواهد رفت نسبت به اهداف اجتماعی خود گام بردارد‭.‬
می‌توان با کمک به تأمین آب مصرفی شترها‭  - ‬به‌صورت مشارکتی‭ -  ‬و ایجاد پناهگاه صحرایی نگهداری شتر که سرمای زمستان باعث تلفات نوزادان‭ - ‬قیلاق‌های‭ -  ‬آنها می‌شود و گاهی حتی تلفات 50 درصدی نیز به آنها تحمیل میکند و نیز با بیمه رایگان شترداران و خانواده‌هایشان و همچنین شترهای آنها و تأمین وام و تسهیلات برای خرید خوراک جهت تغذیه کمکی شترها در فصل باروری‭ - ‬زمستان‭ -  ‬و مواقع خشکسالی و نیز آموزش روش‌های جدید شترداری و دیگر برنامه‌های حمایتی، حق این قشر را ادا نمود‭. ‬
بدیهی است اینگونه فعالیت‌ها باعث افزایش سرعت جمعیت شتر در کشور خواهد شد و ما را جهت رسیدن به سقف مورد نظر کمک خواهد کرد‭. ‬ضمناً جهت برآورد تأمین مصرف مورد تقاضای گوشت شتر، نسبت به پرواربندی شترهای نر مازاد و ماده‌های حذفی و همچنین واردات از کشورهایی نظیر سومالی، سودان و کنیا و‭ ... ‬اقدام نمود‭.‬ 
 

انواع شترهای موجود در دنیا عبارتند از‭:‬
• شترهای یک کوهانه 
• شترهای دو کوهانه
• شترهای بیکوهان
فقط شترهای یک کوهانه و دو کوهانه بومی ایران هستند‭. ‬

نژادهای شترهای یک کوهانه در ایران‭: ‬
با توجه به اینکه هنوز مطالعات انجام شده در رابطه با نژادهای شتر موجود در کشور کامل نگردیده است، نمی‌توان اظهار نظر دقیقی در این مورد به‌عمل آورد و لیکن می‌توان شترهای یک کوهانه کشور را برحسب محیط‌زیست و تولید آن‌ها به توده‌های نژادی زیر تقسیم‌بندی کرد‭: ‬

توده نژاد دشت کویر‭: ‬
مشخصات‭:‬ دارای اندامی متوسط، رنگ بدن به رنگ قهوه‌ای روشن و عاری از لک‌های خاص می‌باشد و دارای زیرشاخه‌های کلکوهی‭ - ‬پرورش در استان قم‭ -  ‬طرودی و خارتورانی‭  - ‬پرورش در استان سمنان‭ - ‬، مهابادی و انارکی‭  - ‬پرورش در استان اصفهان‭ -  ‬و رباطی و بافقی‭  - ‬پرورش در استان یزد‭ -  ‬می‌باشد که تفاوت آنها در اندازه جثه می‌باشد‭. ‬
پراکنش‭:‬ استان‌های سمنان، قم، اصفهان، تهران، خراسان رضوی، یزد، شمال استان کرمان
ویژگی‭:‬ این توده نژاد دو منظوره بوده و به منظور تولید گوشت و کرک، پرورش داده می‌شود و احتمالاً دارای استعداد تولیدی شیر می‌باشد‭. ‬شترها در شرایط ترسالی در واقع تا حدودی پرورا می‌شوند ولی در سال‌های خشکسالی نرها در فضای محصور پروار می‌گردند‭. ‬از کرک آنها در تهیه عبا و البسه سنتی‭  - ‬دستکش، سجاده، زیرانداز‭ -  ‬استفاده می‌نمودند که عبای نائین‭  - ‬استان اصفهان‭ -  ‬شهرت جهانی دارد‭. ‬در حال حاضر تعداد کمی از شترداران ایران اقدام به کرک چینی می‌نمایند‭.‬

شتر توده نژاد ترکمن‭: ‬
مشخصات‭:‬ یک کوهانه بوده و دارای اندامی متوسط می‌باشد و رنگ بدن، رنگ قهوه‌ای روشن و بدون لکه‌های اختصاصی می‌باشد‭. ‬اندازه کوهان آنها متوسط می‌باشد و پستان بزرگ دارند و سیاهرگ شیری آن برجسته است‭. ‬البته پستان در شترها وقتی که بزرگ باشد به طرف پایین نمی‌آید بله در زیر شکم به موازات طول بدن کشیده می‌شود‭. ‬
پراکنش‭:‬ استان گلستان‭  - ‬منطقه ترکمن‌صحرا‭ -  ‬
ویژگی‭:‬ دارای استعداد تولید گوشت و شیر می‌باشد و بهترین شتر شیروار در بین توده‌های نژاد ایرانی محسوب می‌گردد‭.‬

شتر توده نژاد بلوچی‭: ‬
مشخصات‭:‬ جثه آنها نسبت به شترهای بیابان مرکزی بزرگتر می‌باشد‭. ‬رنگ بدن آنها قهوه‌ای روشن تا قهوه‌ای تیره و حنایی رنگ و به ندرت تا سفید متغیر است‭. ‬
ویژگی‭:‬ این توده نژادی گوشتی و شیری می‌باشد‭. ‬
پراکنش‭:‬ استان سیستان و بلوچستان، مناطق بین سیستان و بلوچستان و خراسان جنوبی 

شتر توده نژاد دونده‭  - ‬جماز‭ - : ‬
مشخصات‭:‬ شتری است دارای فرم بدنی مناسب و ظریف و با دست و پاهای باریک و قلمی با گردن باریک و ظریف و عضلانی و در محل اتصال به بدن فرم مناسبی دارد‭. ‬شکم آن‌ها بطری‌شکل است و بدن آنها را اگر از ناحیه دست و پا قطع نماییم به شکل قایق می‌باشد‭. ‬استخوان‌ها در عین قوی بودن، چندان ضخیم نمی‌باشد‭. ‬سر به‎طور نسبی کوچک، پیشانی برجسته، قسمت عقب بدن کوتاه و عضلانی و شیب‌دار است‭. ‬ران‌ها فشرده و عضلانی می‌باشد‭. ‬پوست بدن آنها نازک و موهای کوتاه و فشرده دارند‭. ‬
پراکنش‭:‬ جنوب استان کرمان، جنوب استان سیستان و بلوچستان، هرمزگان 
ویژگی‭:‬ این شترها دارای استعداد خوبی در دوندگی هستند که از این ویژگی می‌توان جهت شرکت در امور ورزشی و مسابقات شتردوانی استفاده نمود‭. ‬می‌توان با تربیت این شترها و صادرات آنها به کشورهای حاشیه خلیج فارس میزان زیادی ارز وارد کشور نمود‭. ‬

ب‭: ‬شترهای دوکوهانه کشور‭: ‬
مشخصات‭:‬ دارای استخوان‌های بزرگ و کوهان‌های گرد و لب‌های بزرگ، پوشش پشمی ضخیم و لک پاها بزرگ و مسطح می‌باشد‭. ‬قد آن‌ها از شترهای یک کوهانه کوچک‌تر ولی عضلانی‌تر می‌باشد‭. ‬
این شترها با توجه به ساختمان بدنی خاص خود مختص مناطق سرد و خشک می‌باشند‭. ‬شترهای دوکوهانه معمولاً آرام‌تر از شترهای یک کوهانه می‌باشند‭. ‬رنگ شترهای دوکوهانه اغلب قهوه‌ای تیره، تولید گوشت و کرک آن‌ها زیاد است‭. ‬میانگین محصول کرک و موی آنها سالیانه 5 کیلوگرم و در حیوانات نر بالغ به بیش از 8 کیلوگرم می‌رسد‭. ‬
پراکنش‭:‬ استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی؛ تعداد این شترها در جهان کم است و در حدود دو میلیون نفر می‌باشد‭. ‬تعداد آن‌ها در ایران چیزی در حدود 200 تا 300 نفر می‌باشد‭. ‬
توصیه می‌گردد که با توجه به تعداد اندک آنها در ایران و احتمال بروز هم‌خونی شدید در بین آنها، نسبت به واردات شترهای نر و ماده بالاخص شتر نر دوکوهانه یا حداقل اسپرم آنها اقدام کرد تا ضمن از بین رفتن هم‌خونی، جمعیت آنها در کشور افزایش یابد‭.‬
با توجه به وجود استان‌های سرد در کشور مانند استان‌های اردبیل، آذربایجان شرقی و غربی، زنجان، همدان، کردستان، کرمانشاه، البرز، خراسان شمالی و چهارمحال و بختیاری، این شترها را می‌توان جهت تولید گوشت پرورش داد و با توجه به چرای این شتر از علوفه‌های خشبی و تیغ‌دار، فرصت رشد به گیاهان خوش خوراک مورد استفاده گوسفند و بز را داد‭.‬
در حقیقت پرورش این دام هم در جهت تولید گوشت و هم در جهت اصلاح مراتع در آن مناطق می‌باشد‭. ‬ضمناً می‌توان از تلاقی شترهای نر دوکوهانه با شترهای ماده یک کوهانه، با توجه به بالا رفتن استعداد تولید گوشت در نتاج تولیدی نسبت به شترهای یک کوهانه خالص، به پروار‌بندی آنها اقدام نمود‭. ‬

ادامه دارد‭ ...‬

نویسنده: 

 مهندس عباس خدایی

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۳۶ – دی ۱۳۹۸