پریسا حیدری

در دنیای مدرن امروز اکثر رشته‌ها و علوم مختلف با ابداعات و دستاوردهای مدرن تکنولوژی عجین شده‌اند.
صنعت کشاورزی یکی از مواردی است که با وجود منابع طبیعی محدود، بیش از پیش نیازمند تکنولوژی روز برای از میان برداشتن موانع می‎باشد. ایران از نخستین کشورهای جهان است که در آن کشاورزی و زراعت آغاز شده و به واسطه سبقه تاریخی در کشاورزی و نیاز به استفاده از تکنولوژی‌ها و روش‌های روزآمد، لازم است توجه ویژه‌ای به این مقوله انجام گیرد.
نشریه از همان ابتدای مطرح شدن استارتاپ‌های کشاورزی و تشکیل واحدی به نام «کسب و کارهای نوپا» در وزارت جهاد کشاورزی، با توجه به اهمیت موضوع، نسبت به آن کنجکاوی و علاقه نشان داد و برای روشن شدن بیشتر موضوع و اطلاع بیشتر در زمینه بهبود فعالیت‎ها و ارتقای سطح علمی کشاورزان برای ارتقای طرح‌های نوپای استارتاپی ایران در بخش کشاورزی، مخصوصاً جهت بهبود حوزه‎های برنامه‎ریزی، خدمات پشتیبانی و شکل‎دهی شبکه‎های تخصصی در صنعت کشاورزی، گفت‌وگویی با دکتر حمیدرضا مختاری، مشاور وزیر جهادکشاورزی و مجری طرح «راه‌اندازی کسب و کارهای نوپای کشاورزی» وزارتخانه جهاد کشاورزی صورت گرفته است. 
دکتر حمیدرضا مختاری، دانش‌آموخته کارشناسی مهندسی کشاورزی- خاک‌شناسی، کارشناسی ارشد و دکترا در رشته علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی است؛ که اینک بعنوان مشاور وزیر جهاد کشاورزی و مجری راه‌اندازی کسب و کارهای نوپای کشاورزی، سکاندار استارتاپ‌های بخش است.

استارتاپ‌ها چگونه می‌توانند تهدیدها را در کشاورزی به فرصت تبدیل کنند؟
استارتاپ یا کسب و کار نوآفرین، سازمانی کوچک و موقتی است که با نوآوری منحصربه‌فردی در یک فضای عدم قطعیت، ارزش‌آفرینی می‌کند. این واحدهای کارآفرین در جستجوی چالش‌ها و فرصت‌های موجود در بخش‌های گوناگون اقتصادی و گاهی اجتماعی جامعه، آنها را یافته و با ارائه‌ی راه‌حل‌های نوآورانه، زنجیره ارزش تولید می‌کنند.
زنجیره‌ی ارزش در کشاورزی که از تامین نهاده‌ها و تولید، آغاز و تا فرآیندهای پیشتیبانی از مشتری یعنی پس از فروش تداوم دارد، مهم‌ترین پایه برای یافتن چالش‌ها و فرصت‌ها برای استارت‌آپ‌ها است.
بر این پایه، کشاورزی ایران که دیر زمانی، بدون نوآوری یا صرفاً با نوآوری بسته (R&D) روزگار گذرانده ‌است به شدت محتاج ذهن‌های کنجکاو و چالاکی است که با کنکاش در هزارتوی زنجیره‌ی ارزش محصولات کشاورزی، از گره‌گاه‌های آن، رازگشایی کرده و راه‌حل‌های نوآورانه مبتنی بر فناوری‌های نو ارائه کنند.
از مشکلات مهم کشاورزی ایران می‌توان به زنجیره‌ی معیوب تأمین محصولات کشاورزی برای بازارهای خرده‌فروشی، خرده‌مالکی شدید، افزونی تعداد واسطه‌های زائد، دانش پائین بهره‌برداران شامل: زارعان، دامپروران، ماهی‌گیران، صاحبان مشاغل خرد و خانگی و ... نام برد. امروزه برای همه‌ی موارد گفته شده استارت آپ‎هایی با ایده‌های ناب پدید آمده که می‌توانند گره‌گشایی کنند.

جایگاه استارتاپ‎های بخش کشاورزی، در جهان و ایران چگونه است؟
در دنیا، چند کشور به طور سنتی سرآمد حوزه‎ی استارتاپی هستند که در راس آنها، آمریکا قرار دارد. از آنجا که مفهوم استارتاپ از حوزه‎ی فناوری اطلاعات و به‌ویژه دره‌ی سیلیکون (Silicon Valley) در آمریکا ظهور کرده، طبیعی است که کاربردهای آن در کشاورزی نیز در همان جا بسط و توسعه یافته باشد. حتی ادبیات و واژه‌های مورد استفاده‌ی روزمره در این مقوله نیز تا حد زیادی آمریکایی مانده و بومی‌سازی آن به کندی پیش می‌رود.
در سال 2019 هند اعلام کرد که بیش از 450 استارتاپ در بخش‎های مختلف زنجیره‎ی ارزش کشاورزی خود دارد. یکی از شعارهای تبلیغاتی «مودی»، نخست وزیر هند در زمان انتخابات، استفاده از ظرفیت‌های استارتاپ‎ها برای توسعه کشور به ویژه در بخش کشاورزی بود.
به این ترتیب باید وضعیت استارتاپ‎ها در کشورهای درحال توسعه و توسعه ‌یافته را تفکیک کرد.
در کشورهای توسعه‌ یافته، استارتاپ‎های بخش کشاورزی با استفاده از ظرفیت‌سازی‎هایی که در بخش‎های بالادستی اقتصاد آن کشورها ایجاد شده، به طور طبیعی رشد کرده‎اند؛ درحالی‌که در کشورهای در حال توسعه، دولت به سختی در تلاش است که با ابزارهای گوناگون، فضایی را برای توسعه استارتاپ‎ها ایجاد کند.
در این بین کشورهایی مانند: اندونزی، برزیل، چین و روسیه و هند که در میان اقتصادهای نوظهور قرار دارند، حتماً در میان سرآمدان توسعه زیست‌بوم استارتاپی هستند و از سوی دیگر برخی کشورها مانند گرجستان و استونی نیز زیست‌بوم‎های شگفت‌انگیزی را ایجاد کرده‎اند.
استارتاپ‌های بخش کشاورزی مانند همه‌ی نهادهای دیگر، در یک زیست‌بوم قابل تعریف هستند. این زیست‌بوم شامل سیاست‎گذاران دولتی، رهبران محلی، نهادهای تامین مالی، دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، پارک‌های علم و فناوری، مراکز رشد و نوآوری، شتاب‎دهنده‌ها و ده‌ها نهاد و سازمان شناخته و ناشناخته‌ی دیگر هستند. برای مثال نقش نهادهای خیریه در توسعه استارتاپ‌های کشاورزی هنوز مورد تأمل جدی قرار نگرفته است، درحالی‌که در کشورهای توسعه یافته از جمله ارکان تاثیرگذار توسعه‎ی زیست‌بوم نوآفرینی محسوب می‎شوند.
هم‌اکنون در کشور ما حدود 200 استارتاپ فعال در بخش کشاورزی وجود دارد که در پروژه‌ی راه‌اندازی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی دارای شناسنامه هستند. 
در میان آنها حدود پنجاه استارتاپ در مرحله‌ی رشد سریع‌تری قرار دارند و می‌توان گفت از مراحل رشد اولیه خارج شده‌اند.

چالش‎ها و فرصت‎های کلیدی حوزه کشاورزی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
چالش و فرصت در تعامل با هم هستند و هر چالش می‎تواند ده‎ها فرصت را ایجاد کند. چالش‌های مهمی که در سالیان اخیر مورد توجه استارتاپ‎های بخش کشاورزی قرار گرفته است، عبارتند از: آب، واسطه‎های زائد در تامین محصولات کشاورزی، کمبود شدید داده‎های سالم و پردازش آنها، سلامت غذا، ضایعات محصولات کشاورزی، کمبود آگاهی و دانش بهره‎برداران کشاورزی و ... . البته دقت در چالش‎های گفته شده نشان می‎دهد که بعضی از آنها ممکن است نقش کلیدی‎تری داشته باشند. برای مثال هرچند کمبود آب مشکلی زیست محیطی و وابسته به طبیعت است ولی کمبود آگاهی بهره‎بردار به میزان زیادی می‌تواند ضرر و زیان‎های ناشی از کمبود آب را افزایش دهد. در میان کسب و کارهایی که در سالیان اخیر در پی بروز چالش‎های گفته شده پدید آمدند، می‌توان به استارتاپ‎های داده‎پردازی یا فضا پایه، خرده‌فروشی‎های اینترنتی، بازارگاه‎های اینترنتی، و شرکت‎های دانش‌بنیان تولید محصولات فنی آبیاری هوشمند اشاره کرد.

از استارتاپ‎های موفق در بخش کشاورزی و کارکرد این استارتاپ‌ها بگویید؟
همانگونه که مطرح کردم هم‌اکنون در کشور حدود 200 استارتاپ مختلف در حوزه کشاورزی فعالیت دارند که نمونه‌هایی از آن‌ها عبارتند از:
کشمون؛ که در حوزه‎ی تأمین زعفران، زرشک و عسل از کشاورزان برای مصرف کننده نهایی از طریق یک مدل کسب و کار مبتنی برای ایجاد ارزش برای طرفین فعالیت می‌کند.
بینجبار؛ استارتاپی در حوزه‎ی تامین برنج شالیزارهای مازندران برای مصرف کننده نهایی در داخل و خارج کشور.
باسلام؛ یک بازارگاه (market place) حاوی صدها غرفه برای کسب و کارهای خرد و خانگی که محصولات آنها را به فروش می‎رساند. هرچند که به طور مستقیم به کشاورزی مربوط نیست ولی اغلب محصولات آن را فرآورده‎های کشاورزی تشکیل می‎دهند و ظرفیت خوبی برای اصلاح نظام خرده‌فروشی محصولات کشاورزی به طور مستقیم از روستاهای کشور را دارد.
کشت کالا؛ یک پلتفرم تامین نهاده‎ها و محصولات کشاورزی به صورت عمده است. تا سال قبل در منطقه آزاد ارس مستقر بود و امسال سرمایه‎گذار جدیدی یافته که مکان مستقلی را تامین کرده است.
هانیلی؛ استارتاپ تامین عسل در تبریز.
هنگیبی؛ استارتاپ تامین عسل مستقر در پارک علم و فناوری دانشگاه کردستان.
واجارو؛ استارتاپ تامین محصولات خانگی و محلی در رشت.
کشتیار؛ استارتاپ داده‎پردازی با استفاده از داده‎های فضا- پایه برای پیش‌بینی سطح زیر کشت و مدیریت مزرعه.

کارکرد و وضعیت استارتاپ‎های بخش کشاورزی در دوران شیوع کرونا چگونه است؟
آمارهای جهانی نشان می‎دهد که استارتاپ‎های نوپا آسیب چندانی در این مرحله از همه‌گیری کرونا ندیده‎اند و در ایران هم استارتاپ‎هایی که تحت پایش پروژه‎ی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی هستند، هرچند شاید وضعیت مطلوبی نداشته باشند اما آسیب جدی به آنها وارد نشده است. خبر خوب این است که همه‌گیری کرونا در کنار همه‌ی مصائبی که برای ملت ایران داشته و در جای خود دردناک است، فرصت‎هایی را برای آزمودن شیوه‌های جدید انجام کار پدید آورده است. برای مثال در همین دوره برخی از استارتاپ‎های کشاورزی همچون «کشمون» افزایش سرمایه داده و با سرمایه‎گذار جدید وارد قرارداد شده‎اند. برخی دیگر فروش بیشتر و گسترش ناوگان حمل و نقل را تجربه کرده‎اند.

چه برنامه‎ها و سیاست‎هایی برای توسعه استارتاپ‎های بخش کشاورزی در آینده دارید؟
آغاز فعالیت استارتاپ‎ها در بخش کشاورزی ایران از دل پارک‌های علم و فناوری و مراکز رشد کشاورزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) آغاز و با فعالیت‌های معاونت علمی و فناوری رئیس‎جمهور، سرعت بیشتری پیدا کرد. از سال 1397 در وزارت جهادکشاورزی نیز متولی ویژه‌ای برای رسیدگی به رشد و توسعه‌ی زیست بوم نوآفرینی آغاز به کار کرد. 
پروژه‌ی راه‌اندازی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی را وزیر وقت جهاد کشاورزی آقای مهندس حجتی در تیرماه 1397 با انتصاب بنده به عنوان مجری پروژه کلید زد.
این پروژه در مرحله اول نقشه‎ی راه کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی یا همان استارتاپ‎ها را طراحی و ویرایش کرد. 
نقشه‌ی راه کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی بر پنج پایه بنا شده که عبارتند از:
فرهنگ‎سازی: آگاهی بخشی به مدیران و کارکنان وزارت جهاد کشاورزی در سطوح مختلف برای پذیرش فرهنگ بومی استارت‎آپی کشاورزی و کمک به توسعه آن و سپس گسترش این فرهنگ به جامعه بهره‎بردار کشاورزی کشور.
آموزش‎های ضمن خدمت به صورت حضوری و آنلاین، برگزاری تورهای آموزشی بازدید از مراکز نوآوری و برگزاری نمایشگاه‎هایی با حضور استارتاپ‎های کشاورزی، برگزاری مصاحبه‎ها و برنامه‎های رادیو تلویزیونی و استفاده از فضای دیجیتالی برای آگاهی‌رسانی، از جمله ابزارها و روش‎های فرهنگ‎سازی است.
توانمندسازی: عموماً از طریق آموزش‌های کوتاه‌مدت و غیررسمی در نهادهای مرتبط همچون مراکز نوآوری و مراکز رشد صورت می‎پذیرد. مراکز آموزش کشاورزی کشور نیز در این ارتباط وظایفی را بر عهده گرفته‌اند.
این بخش به صاحبان ایده‎ها و تیم‎های استارت‌آپی تعلق دارد که در مراحل اولیه کار قرار دارند. ازجمله مهارت‎هایی که این گروه‎ها باید داشته باشند تا بتوانند کسب و کارهای موفقی را ایجاد کنند می‎توان به مهارت ارائه مطلب، خلاقیت، تحلیل‎های مالی، مدیریت، ارتباطات بین‌المللی و ... اشاره کرد.
نهادسازی: ماندگاری تجربیات موفق و خوب، مستلزم نهادسازی در همه‎ی ابعاد است. دولت‌ها در همه جای دنیا و در انواع اقتصادها نشان داد‌ اند که مداخلاتشان در اقتصاد و جامعه در اغلب موارد بی‌جا است. پس کاهش مداخلات غیرلازم دولت در این برنامه نیز پیش‌بینی شده است. واگذاری کلیه‎ی امور غیرحاکمیتی دولت در حوزه‌ی کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی از طریق تاسیس نهادهای غیردولتی و واگذاری امور به آنها میسر است. 
در این راستا تأسیس مراکز نوآوری کشاورزی از طریق بخش خصوصی و انجمن صنفی استارتاپ‎های بخش کشاورزی دنبال شد و تاکنون یک مرکز نوآوری به نام «وستا» در کرج تاسیس و انجمن صنفی در حال تأسیس است.
از سوی دیگر پروژه کسب و کارهای نوپا در بخش کشاورزی ماهیتاً یک مجموعه موقتی است که با تغییرات دولت ها ممکن است دچار نوساناتی شود. با دو سال تجربه کاری تصمیم بر آن شد که این پروژه تبدیل به یک ساختار سازمانی مستقل به نام «مرکز نوآفرینی کشاورزی کشور» زیر نظر وزیر جهاد کشاورزی شود.
تسهیل‎گری: امکانات زیادی از جمله نیروی انسانی متخصص، عرصه و اعیان و زمین‌های زراعی و ماشین‌آلات کشاورزی، کلاس و امکانات آموزشی و آزمایشگاه‌های تحقیقاتی بی‌شماری در واحدهای گوناگون وزارت جهاد کشاورزی در کشور وجود دارد. وزارت جهاد کشاورزی با درک نیازهای استارت‎آپ‎ها به این امکانات، تصمیم به واگذاری آنها به صورت اجاره با تسهیلات ویژه در راستای ماموریت‌های خود گرفته است. از جمله واگذاری زمین و امکانات برای راه‌اندازی مراکز نوآوری کشاورزی، استفاده از امکانات آزمایشگاهی با تعرفه‎های منطقی و تسهیلات ویژه برای استارتاپ‎ها و ... از این گونه تسهیلات است.
کمک به استارتاپ‎هایی که در مراحل رشد بالاتری هستند از طریق صندوق‎های تامین مالی مستقر در بخش کشاورزی نیز از جمله راهکارهای دیگر است.
پایش: فرایند پایش استارتاپ‎های کشاورزی به شیوه‎های گوناگون در این پروژه در حال انجام است.
چه موانع و چالش‌هایی برای استارتاپ‌های بخش کشاورزی وجود دارد؟
باید درک کنیم که مانع و چالش برای استارتاپ مترادف نیست. چالش‎ها فرصت‌ساز هستند و هرچند که موانع قابل رفع‌اند اما دشواری‌هایی ایجاد می‌کنند. چالش‎های مهم پیش روی استارتاپ‎های بخش کشاورزی عبارتند از:
دولت ناآگاه: بخش اعظم مدیران دولتی هنوز آگاهی درستی از نقش و اهمیت استارتاپ‎ها در توسعه کشاورزی کشور ندارند؛
بهره‎برداران ناآگاه: بهره‎بردار کشاورزی، از زارع خرده‌پا تا مدیر صنایع تبدیلی و تکمیلی را در بر می‎گیرد؛
نقصان‎های زیست بوم نوآفرینی کشاورزی: زیست‌بوم نوآفرینی کشاورزی ایران مانند پازلی است که قطعات آن هنوز یا شکل نگرفته یا به طور خوش‌بینانه‌تر، درست در کنار هم جای نگرفته‎اند. تعداد کم مراکز نوآوری، صندوق‌های جسورانه، منتورها و مشاورهای کسب و کار و کشاورزی و ...
نبود قانون برای حمایت از استارتاپ‎های بخش کشاورزی؛
کمبود سرمایه؛
کمبود دانش و مهارت نزد تیم‎های استارتاپی مانند مهارت کار تیمی، ارائه مطلب و ....

استارتاپ‌ها چگونه باعث کارآفرینی و اشتغال‌زایی می‌شوند؟
استارتاپ را به تعبیری می‌توان نوعی نگاه برای حل مسائل دانست. در این نوع نگاه که درست بر خلاف نگاه غالب دولتی است، آغازی کوچک با تعداد کمی نیروی انسانی، بدون پول یا سرمایه‎ای اندک اما مدل کسب و کاری هوشمندانه و منحصربه‌فرد که طی زمان به تدریج اصلاح می‎شود و رشد نمایی مدنظر است.
این نوع نگاه می‌تواند به نوآوری انفجاری (disruptive innovation) منجر شود که خود باعث پدید آمدن شرکت‎های بزرگی در دنیا همچون «فیس‌بوک» و «گوگل» و در ایران «دیجی کالا» و «اسنپ» شده است. در طرحی که از طرف وزارت جهاد کشاورزی در حال بررسی است، قول ایجاد 60000 شغل پایدار از طریق توسعه‎ی زیست بوم استارتاپی داده شده است.
در پایان، وضعیت سرمایه‌گذاری در استارتاپ‌های بخش کشاورزی کشور را تشریح کنید؟
نخستین صندوق سرمایه‎گذاری جسورانه کشاورزی هم‌اکنون در مؤسسه آموزش و ترویج کشاورزی کشور در حال پیگیری است و امید می‎رود تا پایان امسال این صندوق بتواند بخش مهمی از سرمایه‎گذاری لازم برای توسعه زیست‌بوم نوآفرینی کشاورزی کشور را تامین کند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۴۰ - ۱۳۹۹