به پالایش سبز
حیات دوباره آب و خاك
دولت دوازدهم؛ حیات دوباره آب و خاك
مهندس محمدرضا منصوریان
مهندس علیمراد اكبری معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزی، نام آشنای عرصه آب و خاك و كشاورزی كشور مردی صاحب نظر و دانش آموخته و متخصص بخش كه تحصیلات اكادمیك خود را - قبل انقلاب اسلامی- در ایران و ایتالیا تكمیل كرده است.
اكبری، كار را از اداره ترویج سازمان كشاورزی ایلام آغاز و مسئولیت‌های مدیریت شهرستان درّه شهر، مدیریت شركت خدمات مهندسی آب و خاك استان ایلام، مدیر اجرایی شركت خدمات آب و خاك كشور، رئیس سازمان جهاد كشاورزی ایلام -پس از ادغام دو وزارتخانه -، مدیر كل دفتر بهبود و توسعه روش‌های آبیاری و مجری طرح آبیاری تحت فشار كشور، معاون مهندسی شركت تحقیقات پیشرفته، مدیر عامل شركت مهندسین مشاور نم آب گستر، قائم مقام مجری طرح جامع شبكه‌های آبیاری و زهكشی رودخانه‌های مرزی كشور و در حال حاضر مسئولیت معاونت آب و خاك وزارت جهاد كشاورزی را در كارنامه ۳۵ ساله خدمتی خود دارد. با این توصیف او كسی است كه با تمام زیر و بم مسائل و بعضاً مصائب آب و خاك كشور آشنا و مشكلات این بخش برای او از هر كسی ملموس‌تر است. وی عضو انجمن مخترعین كشور بوده و آبیاری زیر سطحی نوین همراه با هوادهی ازن از اختراعات ثبت شده اوست.
از او هنگامی كه می‌پرسم، چرا به یكباره زمانی كه اوج نیاز كشور به خدمات شما بود پیش از بازنشستگی، وزارتخانه را ترك كردید، او با خنده همیشگی‌اش می‌گوید ما نیز مشمول مهرورزی شدیم. و این آهنگ صدها بار در فكر من منعكس و تكثیر می‌شود كه چگونه هزاران‌نفر از مدیران توانمند كشور - این سرمایه‌های انسانی- این چنین از میدان كار بر كنار شدند. مصاحبه با خوش رویی و پذیرایی گرم مهندس اكبری، رئیس حوزه معاونت، رئیس دفتر و رئیس روابط عمومی از یك احوال پرسی شروع می‌شود و معاون وزیر چنان پر انرژی و حرارت از اتفاقات و تصمیمات، پروژه‌های در دست اجرا و خبرهای خوش آینده آب و خاك كشور می‌گوید كه زمان را فراموش می‌كنیم.
و چنین است كه نباید اثر آفتاب همیشه درخشان كشورم در پهنه زاگرس و البرز در پرورش و تربیت چنین انسان‌های دلسوز و مهربان و خونگرم را نادیده گرفت
...ای آفتاب زندگی بتاب
در دنیا دیپلماسی آب، جایگزین دیپلماسی نفت شده است
مهندس علی مراد اكبری، معاون امور آب و خاك وزارت كشاورزی، درگفتگوی كارشناسان و گروه خبری ماهنامه سراسری - دام و كشت و صنعت - فعالیت‌های این معاونت را در بازه زمانی حضور خود به قضاوت دیگران واگذار كرد و به نشریه گفت: ایران نیز همچون سایر كشورها متاثر از نوسانات اقلیمی است و در حال حاضر اهمیت آب در جهان به جایگاهی رسیده كه جای دیپلماسی نفت را گرفته است، به طوری كه كشورهایی همچون امریكا با خشكسالی‌های شدیدی دست و پنجه نرم می‌كنند و در واقع جنگ آب در جهان از مدت‌ها قبل شروع شده است.
وی تصریح كرد: البته این به معنی عدم استفاده از منابع آبی در دسترس نیست، به نحوی كه مساحت كشور هلند كمتر از دو استان گیلان و مازندران ما است و علی‌رغم اینكه متوسط بارندگی این دو استان از كشور هلند بیشتر است اما میزان صادرات محصولات كشاورزی این كشور در سال گذشته حدود ۸۰ میلیارد دلار و حدود ۸ برابر كل صادرات محصولات كشاورزی ایران بود، پس ما ظرفیت بالایی در كشور داریم كه باید به حالت بالفعل درآید.
توسعه عمودی -افزایش بهره‌وری از آب- راهكار برون‌رفت از مشكل كم آبی
معاون آب و خاك، برای افزایش بهره‌وری حركت به سمت توسعه عمودی را لازم الاجرا دانست و اظهار داشت: بهره‌وری و استفاده بهینه از منابع آب باید بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد. چون كشور تاب‌آوری توسعه عمودی را جزء در حوضه آب‌های مرزی وی افزود، انتقال حوضه‌ای آب جزء برای مصارف شرب از مصادیق تخریب محیط زیست است.
اكبری با اشاره به راهكارهای دست یابی به توسعه عمودی گفت: روش‌های مدرن آبیاری یكی از این راهكارها است. به عنوان مثال: حدود ۱۰ میلیون از ۲۴ میلیون هكتار اراضی آبی امریكا، از روش آبیاری تحت فشار استفاده می‌كند. كشور ما نیز برای سال جاری مجهز كردن ۳۰۰ هزار هكتار از اراضی را به آبیاری تحت فشار در برنامه قرار داده است، كه در پنج ماهه نخست حدود ۴۲ هزار هكتار آن عملیاتی شده و ۱۳۳ هزار هكتار نیز در حال اجرا است.
وی راه دیگر توسعه عمودی را انتقال گیاهان پر آب‌بر به محیط‌های كنترل شده عنوان كرد و افزود: اگر در مناطقی در حال حاضر امكان توسعه گلخانه وجود نداشته باشد باید این محصولات به روش میكرو آبیاری شوند. روش بعدی استفاده از آب مجازی است كه البته باید گیاهان پر مصرف را در زمره كالاهای وارداتی و كم مصرف را جزو كالاهای صادراتی گنجاند تا آب بیشتری به كشور وارد شود. معاون آب و خاك، نشاكاری را نیز راهكار دیگر مدیریت بهره‌وری آب دانست و اظهار داشت: با نشاكاری محصول، یك یا دو آبیاری حذف می‌شود و این یعنی حدود دو تا سه هزار متر مكعب صرفه جویی آب در هر هكتار.
اكبری، كشاورزی حفاظتی را نیز در مبحث استفاده بهینه از آب موثر خواند و گفت: هرچه مواد آلی خاك بیشتر باشد ظرفیت نگهداری خاك نیز افزایش مییابد و به تبع آن مصرف آب كاهش پیدا می‌كند. وی استفاده از ارقام مقاوم به خشكی و تحویل حجمی آب براساس تقاضا محوری كه متأسفانه تاكنون اتفاق نیافتاده است را نیز از دیگر ملزومات دستیابی به توسعه عمودی عنوان كرد و افزود: باید توجه داشت كه اقلیم كشور ما خشك و نیمه خشك است و لاجرم باید از بذور و گیاهان مقاوم به خشكی استفاده كنیم.
پایان دوران بتونیزم!
معاون آب و خاك با اشاره به اشتباهات اتفاق افتاده در ادوار گذشته افزود: ساخت سدهای متعدد بدون توجه به پایین دست و مسائل زیست محیطی، در بعضی مناطق مشكل ساز شد كه ماحصل آن، ریزگردها و گردو غبار است. اكنون باید منابع مالی سد سازی در مدیریت مصرف و بهره‌وری از آب هزینه شود.
حجم تخصیص اعتبارات به بخش آب و خاك در دولت یازدهم
در تاریخ كشاورزی كشور بی‌سابقه بود
وی به سابقه فعالیت‌های خود در بخش‌های مختلف كشور، از مركز خدمات و مجری طرح آبیاری تحت فشار تا بخش خصوصی اشاره كرد و گفت: در چهار سال گذشته علی‌رغم وجود مشكلات عدیده كشور در تأمین منابع اعتباری و همچنین تحریم‌های ناجوانمردانه و تحمیلی در بخش آب، هیچ دولتی به اندازه دولت یازدهم سرمایه‌گذاری نكرده و این حجم اعتبارات در تاریخ كشاورزی كشور بی‌سابقه بود. شایان توجه است بیش از ۸۰ درصد اعتبارات وزارت كشاورزی در بخش آب و خاك توسط این معاونت مدیریت می‌شود. معاون آب و خاك افزود: از جمله این سرمایه‌گذاری‌ها، تخصیص ۱۰ میلیارد دلار از اعتبارات صندوق توسعه ملی برای مهار و تنظیم آب‌های كشور، احداث شبكه‌های آبیاری و زهكشی اصلی و فرعی كه بخشی از این اعتبارات به طرح‌های وزارت جهاد كشاورزی شامل پروژه‌های ۵۵۰ هزار هكتاری احیای اراضی خوزستان و ایلام -یك و نیم میلیارد دلار-، پروژه ۴۶ هزار هكتاری سیستان -۵۰۰ میلیون دلار - ، پروژه ۲۲۰ هزار هكتار شبكه‌های مناطق غرب و گرمسیری كشور -پنج هزار میلیارد تومان - و... بوده‌است.
آبیاری میكرو، رویكرد اصلی وزارت جهاد كشاورزی
اكبری درخصوص انتقادهای وارده به سیستم‌های رو باز آبیاری طرح ۵۵۰ هزار هكتاری نیز گفت: رویكرد وزارتخانه در طرح‌ها به سمت آبیاری میكرو، سپس ماشین‌های آبیاری، بعد از آن سیستم‌های كلاسیك، روش‌های كم فشار و در مرحله نهایی كانال است. اما نوع سیستم آبیاری، را ما تعیین نمی‌كنیم بلكه شرایط و پارامترهای فنی و مهندسی برای ما مشخص می‌كند. وی خبر خوشی درباره پروژه ۲۲۰ هزار هكتاری - مناطق غرب و گرمسیری كشور- داد و گفت: در این پروژه ۵.۹۸ درصد از سیستم آبیاری تحت فشار و كم فشار استفاده شده است.
پروژه شاخص كشور
معاون آب و خاك وزارت جهاد كشاورزی، پروژه ۴۶ هزار هكتاری سیستان را جزو پروژه‌های شاخص در كشور دانست و افزود: در این پروژه از تأمین آب تا پای گیاه از سیستم لوله‌گذاری استفاده شده است. مضافاً این كه زیر ساخت‌های این پروژه برای ۲۰۰ هزار هكتار در حال انجام است. این پروژه پس از گذشت دو سال از آغاز عملیات حدود ۴۰ درصد پیشرفت فیزیكی داشته است و تا پایان امسال ۲۰ هزار هكتار آن تحویل می‌شود. لازم به ذكر است در مرحله اول ۴۰۰ میلیون دلار اعتبار به‌منظور هزینه در طرح مذكور در اختیار وزارت جهاد كشاورزی و ۱۰۰ میلیون دلار در اختیار وزارت نیرو قرار داده شده است كه نیاز به ۴۰۰ میلیون دلار اعتبار دیگر نیز دارد و در صورت تأمین، سال آینده سال پایانی این طرح خواهد بود.
آب و محیط‌زیست، خط قرمز دولت
اكبری با توجه به وضعیت خوب اعتبارات آبیاری تحت فشار گفت اعتبارات سال جاری ۳ هزار و ۲۸۰ میلیارد تومان است. وی افزود: سال گذشته تعداد پروژه‌های اجرا شده و در دست اجرا بالغ بر ۱۱ هزار و ۸۰۰ پروژه بوده كه این امر نشانگر توجه به پراكندگی، كوچك بودن پروژه‌ها و حجم عظیم تلاش همكاران آب و خاك در كشور می‌باشد. ایشان خاطر نشان كردند در برنامه ششم توسعه، آب و محیط زیست به‌طور خاص دیده شده است و در واقع خط قرمز دولت هستند.
نقش حاكمیتی آب و خاك
اكبری اذعان كرد: استفاده علمی و مناسب از منابع آبی، موضوعی است كه همه كارشناسان به آن اتفاق نظر دارند؛ و لازمه آن بهره‌ور كردن سیستم‌های آبیاری است. با این رویكرد در چهار سال گذشته بهره‌وری از ۹/۰ كیلوگرم در هر متر مكعب آب به ۲.۱ كیلوگرم بر متر مكعب رسیده است، كه ارتقاء بهره‌وری بطور متوسط در بخش كشاورزی تا ۵.۲ كیلوگرم در متر مكعب امكان‌پذیر است. معاون آب و خاك به عوامل دخیل در بهره‌وری اشاره كرد و افزود: ادوات كشاورزی، تهیه زمین، بذر، مبارزه با آفات و بیماری‌ها، كود و سم، استفاده از بذور اصلاح شده، مدیریت آبیاری، مسائل خاكورزی، برداشت، مدیریت منابع انسانی، سرمایه و... همه از مسائلی است كه می‌تواند در بهره‌وری موثر باشد اما آب و خاك نقش حاكمیتی را در این میان داراست.
مدیریت آب، ضرورت حساس و تاریخی
اكبری، عبور از دوره پیش رو در زمینه آب را حساس خواند و گفت: اگر نقشه راه در اختیار نداشته باشیم در آینده با مشكل روبرو خواهیم شد به نحوی كه نسل آینده نمی‌تواند در برطرف كردن این مشكل كار چندانی انجام دهد. وی به وجود بیش از ۳۵۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز در كشور اشاره كرد و اظهار داشت: به نظر می‌رسد سالانه بالای ۱۵ میلیارد متر مكعب آب از این طریق به غارت می‌رود كه اگر مدیریت صورت می‌گرفت اوضاع آب بهتر بود. معاون آب و خاك با تأكید بر ضرورت تعادل بخشی آب‌های زیرزمینی افزود: وزارت كشاورزی در كنار وزارت نیرو به منظور تعادل بخشی حضور دارد تا این مهم به سرانجام مطلوب برسد.
عقب ماندگی تاریخی تحویل حجمی آب
اكبری اعلام كرد: تحویل حجمی آب به بهره‌برداران از مشكلات تاریخی این بخش است كه بایستی براساس تقاضا محوری انجام گیرد. و تحویل حجمی آب باید در انتهای شبكه‌های ۲ یا ابتدای شبكه‌های ۲ و ۳ به بهره‌برداران صورت گیرد. بنابراین برای تحقق این مهم، نیاز به ابزار اندازه‌گیری در كل شبكه‌های اصلی و فرعی است كه متأسفانه این مشكل در اغلب شبكه‌های ما وجود دارد. اما به هرصورت باید این موضوع عملیاتی گردد كه در رابطه با نحوه اجرائی كردن آن با وزارت نیرو برنامه‌هایی تدبیر شده است.
كارآئی روش نوین آبیاری
معاون آب و خاك، حركت به سمت آبیاری با روش‌های میكرو را الزامی دانست و گفت: به این منظور سال گذشته بیش از ۳۰ هزار هكتار از اراضی زیر كشت گندم بصورت - تیپ Tape- قطره‌ای كاشته شد. در این روش در مناطقی ركورد بیش از ۱۳ تن گندم در هكتار برداشت را شاهد بودیم. اكبری همچنین به موارد ارزیابی موفقیت آمیز Tapeدر كاشت ذرت اشاره كرد و اظهار داشت: با این روش ۱۰۰ تن ذرت علوفه‌ای در هكتار تولید شده است در حالی كه میزان آب مصرفی در هكتار حدود چهار هزار متر مكعب گزارش شده، كه نشانگر كاهش مصرف است.
راستی آزمایی و ارزیابی شركت‌های فعال در مهندسی آب و خاك
معاون آب و خاك، شركت‌های فعال در زمینه مهندسی آب و خاك را ۱۲۰۰ شركت برشمرد و افزود: هر ساله این شركت‌ها مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و بر همین اساس درجه‌بندی می‌شوند و شركت‌هایی كه از توان مهندسی لازم برخوردار نیستند از لیست حذف می‌شوند كه امسال بیش از ۵۰ شركت حذف شدند.
اكبری تصریح كرد: توان اجرایی سیستم‌های مدرن آبیاری در كشور، در حال حاضر حدود ۵۰۰ هزار هكتار در سال است و بالغ بر ۹۵ درصد لوازم و تجهیزات مورد نیاز بخش آب و خاك در داخل كشور تولید می‌شود.
اجرای طرح سنجش میزان مصرف آب كشاورزی
وی به برنامه‌های در دست اجرای معاونت آب و خاك اشاره كرد و گفت: بروز كردن سند ملی آب یكی از این برنامه‌هاست كه احتمالاً در اوایل دولت دوازدهم رو نمایی می‌شود. و برنامه دیگر، طرح تعیین میزان مصرف آب كشاورزی در داخل مزرعه به صورت میدانی است كه از سال گذشته شروع شده است.
معاون آب و خاك ادامه داد: موسسه تحقیقات فنی و مهندسی مسئول این طرح است و در ۳۵ دشت كشور در مزارع گندم، برنج، ذرت و لوبیا بدون دخالت كشاورز یا توصیه وی، ابزار اندازه‌گیری قرار می‌دهیم. فقط آبی كه مصرف می‌شود را اندازه گیری می‌كنیم و با این روش میزان مصرف آب هر محصول و راندمان آبیاری و بهره‌وری به دست می‌آید و با مقایسه در روش‌های مختلف مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. و در نهایت میزان كاهش یا افزایش مصرف در هر مزرعه مشخص و منجر به تصحیح مدیریت آبیاری و افزایش تولید محصول می‌شود.
مصرف آب در بخش كشاورزی كمتر از میزان اعلام شده است
اكبری آمار اعلام شده از سوی ارگان‌های رسمی و غیر رسمی درخصوص مصرف ۹۰ درصد آب‌های كشور در بخش كشاورزی را نادرست دانست و اظهار داشت: بر اساس آمار وزارت نیرو در حال حاضر میزان آب موجود كشور حدود ۱۰۴ میلیارد متر مكعب است كه ۱۰ میلیارد متر مكعب آن به منظور استفاده محیط‌زیست در نظر گرفته شده، حدود ۱۱ میلیارد متر مكعب آب از استان‌های شمالی كشور به سمت دریا روانه می‌شود و علاوه بر آن حدود ۶ میلیارد متر مكعب آب از استان‌های جنوبی به خلیج فارس می‌ریزد. سالانه ۵ میلیارد متر مكعب آب نیز در شبكه‌های روباز و پشت سدها تبخیر می‌شود. آب صنعت و شرب نیز نزدیك به ۶ میلیارد متر مكعب است و با محاسبه مقدار آبی كه به منظور تولید برق در خارج از فصل رهاسازی می‌گردد جمعاً حدود ۴۰ میلیارد متر مكعب از آب موجود در این گونه امور مصرف می‌شود و فقط ۶۰ درصد مابقی آب موجود در بخش كشاورزی مورد مصرف قرار می‌گیرد.
مكانیزاسیون كمك حال بخش
اكبری مركز مكانیزاسیون را نیز كمك حال معاونت دانست و ادامه داد: اگر شركتی از مركز تست مكانیزاسیون گواهی نداشته باشد حق فروش و تولید نخواهد داشت.
جشن روز جهانی خاك
وی از برگزاری جشن روز جهانی خاك در آذر ماه خبر داد و افزود: به كلیه استان‌ها ابلاغ شده تا جشن روز جهانی خاك را برگزار كنند و از معاون سازمان فائو نیز به منظور شركت در این مراسم دعوت شده است.
هدیه زكات كمك به احیای قنات
وی با اشاره به جلسات خود با نماینده ولی فقیه در وزارت جهاد كشاورزی اظهار داشت: معاونت آب و خاك پیشنهاد داد تا به منظور تأمین اعتبار احیای قنوات، از زكات دریافت شده كشاورزان كه حركتی عام المنفعه نیز است استفاده شود. معاون آب و خاك بودجه امسال قنات را ۶۶ میلیارد تومان -۳ برابر سال گذشته- عنوان كرد و گفت با این همه این بودجه كافی نیست اما بخشی از نیاز را پوشش می‌دهد.
خاك مورد توجه قرار می‌گیرد
وی در پایان این مصاحبه به گنجانده شدن امور خاك در برنامه ششم اشاره كرد و افزود: بر همین اساس سالانه ۵۰۰ هزار هكتار بهبود و حاصلخیزی خاك انجام می‌گیرد. چرا كه به طور متوسط ۶۰ درصد خاك‌های كشور زیر نیم درصد مواد آلی دارند درحالی كه باید این عدد بیش از ۲ درصد باشد. معاون آب و خاك به ضرورت تهیه نقشه مواد آلی در خاك‌های كشور تأكید و اظهار داشت: در صورت تزریق بودجه این نقشه می‌تواند بسیار موثر واقع شود به طوری كه در مجمع جهانی خاك در محل سازمان فائو این پیشنهاد از سوی ایران ارائه شد و در حال حاضر دنیا این موضوع را در برنامه قرار داده است. اكبری درخصوص عقد قرارداد با فائو نیز گفت: دو قرارداد با كشورهای خاور نزدیك و شمال آفریقا به منظور ارتقا بهره‌وری آب و پایداری منابع آب بسته شده است.
ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۰۹ - سال ۱۳۹۶
کارشناسان ما در مورد مشکلات تولید محصولات، که نمی‌توانید برای آن جوابی پیدا کنید؛ می‌توانند به شما کمک کنند
info@iranAgriMagazine.com