تحلیل‭ ‬راهکارهای‭ ‬مدیریت
منابع‭ ‬آب‭ ‬کشاورزی‭ ‬در‭ ‬ایران

اسماعیل‭ ‬معروفی‭*‬

رشد‭ ‬فزاینده‭ ‬جمعیت‭ ‬و‭ ‬نیاز‭ ‬به‭ ‬غذا،‭ ‬استفاده‭ ‬پایدار‭ ‬از‭ ‬منابع‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬خاک‭ ‬را‭ ‬برای‭ ‬تولیدات‭ ‬کشاورزی‭ ‬ضروری‭ ‬می‌سازد‭. ‬بخش‭ ‬کشاورزی‭ ‬با‭ ‬سهم‭ ‬92‭ ‬درصدی،‭ ‬بزرگترین‭ ‬مصرف‌کننده‭ ‬آب‭ ‬در‭ ‬کشور‭ ‬است‭.‬ مدیریت‭ ‬اثربخش‭ ‬منابع‭ ‬آب‭ ‬نیازمند‭ ‬سازوکارهایی‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬مداخله‌گری‭ ‬نظام‌مند‭ ‬تمامی‭ ‬کنشگران‭ ‬را‭ ‬ایجاب‭ ‬می‌کند‭. ‬با‭ ‬توحه‭ ‬به‭ ‬اینکه‭ ‬کمبود‭ ‬آب‭ ‬یک‭ ‬مشکل‭ ‬جهانی‭ ‬رو‭ ‬به‭ ‬گسترش‭ ‬است‭. ‬ با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬اینکه‭ ‬اگر‭ ‬میزان‭ ‬سرمایه‌گذاری‭ ‬در‭ ‬مدیریت‭ ‬پایدار‭ ‬منابع‭ ‬آب‭ ‬طی‭ ‬سالیان‭ ‬آینده‭ ‬کاهش‭ ‬یابد،‭ ‬جهان‭ ‬با‭ ‬کاهش‭ ‬چشمگیری‭ ‬در‭ ‬تولید‭ ‬غذا‭ ‬و‭ ‬افزایش‭ ‬سرسام‌آور‭ ‬قیمت‭ ‬مواد‭ ‬غذایی‭ ‬و‭ ‬بحران‌های‭ ‬فراوانی‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬محیط‌زیست‭ ‬روبه‌رو‭ ‬خواهد‭ ‬شد‭. ‬بیش‭ ‬از‭ ‬80٪‭ ‬اتلاف‭ ‬منابع‭ ‬آب‭ ‬در‭ ‬کشور‭ ‬به‭ ‬دلیل‭ ‬عدم‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬تکنولوژی‌های‭ ‬پیشرفته‭ ‬آبیاری‭ ‬در‭ ‬بخش‭ ‬کشاورزی‭ ‬به‭ ‬هدر‭ ‬می‌رود‭.‬ کارشناسان‭ ‬معتقدند‭ ‬که‭ ‬مدیریت‭ ‬منابع‭ ‬آب‭ ‬کشور‭ ‬در‭ ‬شرایط‭ ‬مدیریت‭ ‬مناسبی‭ ‬نیست‭ ‬و‭ ‬موجب‭ ‬شده‭ ‬تا‭ ‬طی‭ ‬سال‌های‭ ‬اخیر‭ ‬شاهد‭ ‬کاهش‭ ‬منابع‭ ‬آب‌های‭ ‬زیرزمینی‭ ‬و‭ ‬نیز‭ ‬کاهش‭ ‬سطح‭ ‬زیرکشت‭ ‬در‭ ‬برخی‭ ‬از‭ ‬مناطق‭ ‬باشیم‭.
در‭ ‬بخش‭ ‬کشاورزی‭ ‬به‭ ‬دلایلی‭ ‬همچون‭: ‬انتقال‭ ‬آب‭ ‬از‭ ‬منبع‭ ‬به‭ ‬محل‭ ‬مصرف،‭ ‬هدر‭ ‬رفت‭ ‬آب‭ ‬در‭ ‬مزارع‭ ‬کشاورزی،‭ ‬نامناسب‭ ‬بودن‭ ‬شکل‭ ‬و‭ ‬اندازه‭ ‬مزارع‭ ‬در‭ ‬رابطه‭ ‬با‭ ‬میزان‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬نحوه‭ ‬آبیاری،‭ ‬استهلاک‭ ‬سریع‭ ‬تأسیسات‭ ‬زیربنایی،‭ ‬افت‭ ‬کیفیت‭ ‬شبکه‌های‭ ‬آبیاری،‭ ‬عدم‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬شیوه‌های‭ ‬مناسب‭ ‬آبیاری‭ ‬و‭ ‬راندمان‭ ‬آبیاری‭ ‬پایین‭ ‬تلفات‭ ‬آب‭ ‬بسیار‭ ‬زیاد‭ ‬است‭. ‬به‭ ‬طور‭ ‬کلی‭ ‬راندمان‭ ‬مصرف‭ ‬آب‭ ‬آبیاری‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬جهان‭ ‬پایین‭ ‬است‭. ‬این‭ ‬مقدار‭ ‬از‭ ‬20‭ ‬درصد‭ ‬در‭ ‬شالیزارهای‭ ‬سنتی‭ ‬تا‭ ‬90‭ ‬درصد‭ ‬در‭ ‬سیستم‌های‭ ‬آبیاری‭ ‬قطره‌ای‭ ‬متغیر‭ ‬می‌باشد‭.‬ ضمن‭ ‬اینکه‭ ‬معمولاً‭ ‬راندمان‭ ‬در‭ ‬آبیاری‭ ‬سطحی،‭ ‬پایین‌تر‭ ‬از‭ ‬روش‌های‭ ‬متعارف‭ ‬دیگر‭ ‬است‭. ‬اما‭ ‬با‭ ‬این‭ ‬وجود،‭ ‬آبیاری‭ ‬سطحی‭ ‬روش‭ ‬عمده‭ ‬و‭ ‬غالب‭ ‬در‭ ‬آبیاری‭ ‬محصولات‭ ‬کشاورزی‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬جهان‭ ‬به‭ ‬شمار‭ ‬می‌رود‭. ‬که‭ ‬باید‭ ‬شیوه‌های‭ ‬مدیریت‭ ‬لازم‭ ‬برای‭ ‬آن‭ ‬صورت‭ ‬بگیرید‭.‬
از‭ ‬آنجا‭ ‬که‭ ‬آب‭ ‬مهمترین‭ ‬عامل‭ ‬توسعه‭ ‬در‭ ‬هر‭ ‬کشور‭ ‬می‌باشد،‭ ‬کمبود‭ ‬و‭ ‬تخریب‭ ‬منابع‭ ‬آبی‭ ‬در‭ ‬کشور‭ ‬به‭ ‬منزله‭ ‬تخریب‭ ‬پایه‌های‭ ‬توسعه‭ ‬آن‭ ‬تلقی‭ ‬می‌گردد‭.‬ کشور‭ ‬ما‭ ‬به‭ ‬دلیل‭ ‬اندک‭ ‬بودن‭ ‬ریزش‌های‭ ‬جوی‭ ‬و‭ ‬نامناسب‭ ‬بودن‭ ‬پراکنش‭ ‬زمانی‭ ‬و‭ ‬مکانی‭ ‬آن،‭ ‬در‭ ‬زمره‭ ‬کشورهای‭ ‬خشک‭ ‬و‭ ‬نیمه‭ ‬خشک‭ ‬جهان‭ ‬قرار‭ ‬دارد‭. ‬لذا‭ ‬عامل‭ ‬بازدارنده‭ ‬اصلی‭ ‬در‭ ‬توسعه‭ ‬طرح‌های‭ ‬کشاورزی‭ ‬در‭ ‬کشور‭ ‬ما‭ ‬کمبود‭ ‬آب‭ ‬است‭. ‬و‭ ‬با‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬اینکه‭ ‬بخش‭ ‬کشاورزی‭ ‬بخش‭ ‬زیرین‭ ‬و‭ ‬زیربنایی‭ ‬توسعه‭ ‬کشورهای‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬توسعه‭ ‬را‭ ‬تشکیل‭ ‬می‭ ‬دهد‭ ‬و‭ ‬از‭ ‬طرفی‭ ‬بدون‭ ‬مدیریت‭ ‬بهینه‭ ‬آب‭ ‬کشاورزی،‭ ‬اهداف‭ ‬هزاره‭ ‬سوم‭ ‬جهت‭ ‬کاهش‭ ‬فقر،‭ ‬تأمین‭ ‬امنیت‭ ‬غذایی‭ ‬و‭ ‬ایجاد‭ ‬یک‭ ‬محیط‭ ‬پایدار‭ ‬تحقق‭ ‬نخواهد‭ ‬یافت‭.‬ لذا‭ ‬توجه‭ ‬به‭ ‬مدیریت‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬آبیاری‭ ‬کشاورزی‭ ‬امری‭ ‬اجتناب‭ ‬ناپذیر‭ ‬است‭. ‬مدیریت‭ ‬آبیاری‭ ‬کشاورزی‭ ‬نیز‭ ‬با‭ ‬چالش‌هایی‭ ‬همچون‭ ‬کمبود‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬آلودگی‭ ‬ذخایر‭ ‬آبی،‭ ‬انتقال‭ ‬آب‭ ‬کشاورزی‭ ‬به‭ ‬سایر‭ ‬بخش‌ها‭ ‬و‭ ‬راندمان‭ ‬پایین‭ ‬مصرف‭ ‬آب‭ ‬روبه‌رو‭ ‬است‭ ‬که‭ ‬نیازمند‭ ‬رسیدگی‭ ‬دقیق‭ ‬به‭ ‬این‭ ‬موضوعات‭ ‬می‌باشد‭. ‬
اصولاً‭ ‬کشورهایی‭ ‬که‭ ‬در‭ ‬مناطق‭ ‬خشک‭ ‬و‭ ‬نیمه‭ ‬خشک‭ ‬دنیا‭ ‬قرار‭ ‬دارند‭ ‬برای‭ ‬تولید‭ ‬محصولات‭ ‬کشاورزی‭ ‬به‭ ‬شدت‭ ‬به‭ ‬کشت‭ ‬آبی‭ ‬متکی‭ ‬هستند،‭ ‬به‌طوری‌که‭ ‬این‭ ‬میزان‭ ‬در‭ ‬برخی‭ ‬موارد‭ ‬تا‭ ‬90‭ ‬درصد‭ ‬کل‭ ‬سطح‭ ‬زیرکشت‭ ‬و‭ ‬بیش‭ ‬از‭ ‬90‭ ‬درصد‭ ‬تولیدات‭ ‬خام‭ ‬محصولات‭ ‬کشاورزی‭ ‬را‭ ‬شامل‭ ‬می‌گردد‭.‬‭ ‬
برای‭ ‬مدیریت‭ ‬و‭ ‬استفاده‭ ‬بهینه‭ ‬بهتر‭ ‬از‭ ‬منابع‭ ‬کمیاب‭ ‬آبی‭ ‬و‭ ‬جهت‭ ‬ارتقاء‭ ‬و‭ ‬بهره‌وری‭ ‬مناسب‭ ‬آبیاری،‭ ‬پیشنهادهای‭ ‬زیر‭ ‬ارائه‭ ‬می‌شود‭:‬
•‭ ‬افزایش‭ ‬شناخت‭ ‬محققان‭ ‬از‭ ‬مسائل‭ ‬و‭ ‬مشکلات‭ ‬کشاورزی‭ ‬سنتی
•‭ ‬افزایش‭ ‬میزان‭ ‬آگاهی‭ ‬کشاورزان‭ ‬از‭ ‬مسائل‭ ‬آب،‭ ‬خاک‭ ‬وگیاه‭ ‬در‭ ‬جهت‭ ‬مدیریت‭ ‬بهره‌وری‭ ‬و‭ ‬نگهداری‭ ‬از‭ ‬منابع
•‭ ‬تخصیص‭ ‬اعتبارات‭ ‬لازم‭ ‬برای‭ ‬تشکیل‭ ‬تعاونی‌ها،‭ ‬به‭ ‬منظور‭ ‬ترویج‭ ‬استفاده‭ ‬بهینه‭ ‬از‭ ‬آب‭ ‬در‭ ‬مناطق‭ ‬مهم‭ ‬کشاورزی
•‭ ‬ارائه‭ ‬حمایت‌های‭ ‬مالی‭ ‬از‭ ‬طریق‭ ‬بانک‌ها‭ ‬برای‭ ‬راه‌اندازی‭ ‬سیستم‭ ‬آبیاری‭ ‬تحت‭ ‬فشار‭ ‬در‭ ‬مزرعه
•‭ ‬تعیین‭ ‬معیارهای‭ ‬بهره‌برداری‭ ‬و‭ ‬مصرف‭ ‬بهینه‭ ‬آب‭ ‬با‭ ‬رعایت‭ ‬الگوی‭ ‬کشت‭ ‬مناسب
•‭ ‬بهبود‭ ‬مدیریت‭ ‬عرضه‭ ‬آب‭ ‬در‭ ‬شبکه‌های‭ ‬آبیاری‭ ‬و‭ ‬زهکشی
•‭ ‬تقویت‭ ‬مشارکت‭ ‬و‭ ‬تعامل‭ ‬بهره‌برداران‭ ‬در‭ ‬طرح‌های‭ ‬منابع‭ ‬آب
•‭ ‬اصلاح‭ ‬قوانین‭ ‬ارث،‭ ‬مالکیت‭ ‬و‭ ‬بهره‌برداری
•‭ ‬بهره‌گیری‭ ‬از‭ ‬ابزارهای‭ ‬فنی‭ ‬و‭ ‬اقتصادی‭ ‬برای‭ ‬مهار‭ ‬تقاضا‭ ‬و‭ ‬کنترل‭ ‬مصرف‭ ‬آب‭ ‬بدون‭ ‬ایجاد‭ ‬اثرات‭ ‬نامطلوب‭ ‬در‭ ‬سطح‭ ‬رفاه‭ ‬جامعه
•‭ ‬افزایش‭ ‬کارایی‭ ‬سیاست‌ها‭ ‬و‭ ‬حمایت‭ ‬مالی‭ ‬جهت‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬فناوری‌های‭ ‬مدرن‭ ‬در‭ ‬مدیریت‭ ‬آب
•‭ ‬اجراء،‭ ‬نظارت‭ ‬و‭ ‬بهره‌برداری‭ ‬صحیح‭ ‬از‭ ‬روش‌های‭ ‬نوین‭ ‬آبیاری
•‭ ‬انجام‭ ‬اصلاحات‭ ‬در‭ ‬ساختار‭ ‬نهادهای‭ ‬مؤثر‭ ‬در‭ ‬مدیریت‭ ‬آب‭ ‬و‭ ‬تکیه‭ ‬بر‭ ‬تمرکز‭ ‬زدایی،‭ ‬مشارکت‭ ‬واقعی‭ ‬مردم‭ ‬در‭ ‬کلیه‭ ‬جنبه‌های‭ ‬مدیریت‭ ‬آب
•‭ ‬اجرای‭ ‬روش‌های‭ ‬بهزراعی‭ ‬و‭ ‬بهنژادی،‭ ‬مانند‭ ‬اصلاح‭ ‬روش‌های‭ ‬کاشت
•‭ ‬اجرای‭ ‬سیاست‭ ‬تغییر‭ ‬کاربری‭ ‬اراضی‭ ‬در‭ ‬الگوی‭ ‬کشت‭ ‬مبتنی‭ ‬بر‭ ‬مزیت‭ ‬نسبی‭ ‬

‭* ‬دانشجوی‭ ‬دکتری‭ ‬سیاست‭ ‬و‭ ‬توسعه‭ ‬کشاورزی،‭ ‬مدرس‭ ‬دانشگاه‭ ‬
Email: maroufi92e@gmail.com

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۱۰ - سال ۱۳۹۶