اسماعیل معروفی*
رشد فزاینده جمعیت و نیاز به غذا، استفاده پایدار از منابع آب و خاک را برای تولیدات کشاورزی ضروری میسازد. بخش کشاورزی با سهم 92 درصدی، بزرگترین مصرفکننده آب در کشور است. مدیریت اثربخش منابع آب نیازمند سازوکارهایی است که مداخلهگری نظاممند تمامی کنشگران را ایجاب میکند. با توحه به اینکه کمبود آب یک مشکل جهانی رو به گسترش است. با توجه به اینکه اگر میزان سرمایهگذاری در مدیریت پایدار منابع آب طی سالیان آینده کاهش یابد، جهان با کاهش چشمگیری در تولید غذا و افزایش سرسامآور قیمت مواد غذایی و بحرانهای فراوانی در بخش محیطزیست روبهرو خواهد شد. بیش از 80٪ اتلاف منابع آب در کشور به دلیل عدم استفاده از تکنولوژیهای پیشرفته آبیاری در بخش کشاورزی به هدر میرود. کارشناسان معتقدند که مدیریت منابع آب کشور در شرایط مدیریت مناسبی نیست و موجب شده تا طی سالهای اخیر شاهد کاهش منابع آبهای زیرزمینی و نیز کاهش سطح زیرکشت در برخی از مناطق باشیم.
در بخش کشاورزی به دلایلی همچون: انتقال آب از منبع به محل مصرف، هدر رفت آب در مزارع کشاورزی، نامناسب بودن شکل و اندازه مزارع در رابطه با میزان آب و نحوه آبیاری، استهلاک سریع تأسیسات زیربنایی، افت کیفیت شبکههای آبیاری، عدم استفاده از شیوههای مناسب آبیاری و راندمان آبیاری پایین تلفات آب بسیار زیاد است. به طور کلی راندمان مصرف آب آبیاری در سطح جهان پایین است. این مقدار از 20 درصد در شالیزارهای سنتی تا 90 درصد در سیستمهای آبیاری قطرهای متغیر میباشد. ضمن اینکه معمولاً راندمان در آبیاری سطحی، پایینتر از روشهای متعارف دیگر است. اما با این وجود، آبیاری سطحی روش عمده و غالب در آبیاری محصولات کشاورزی در سطح جهان به شمار میرود. که باید شیوههای مدیریت لازم برای آن صورت بگیرید.
از آنجا که آب مهمترین عامل توسعه در هر کشور میباشد، کمبود و تخریب منابع آبی در کشور به منزله تخریب پایههای توسعه آن تلقی میگردد. کشور ما به دلیل اندک بودن ریزشهای جوی و نامناسب بودن پراکنش زمانی و مکانی آن، در زمره کشورهای خشک و نیمه خشک جهان قرار دارد. لذا عامل بازدارنده اصلی در توسعه طرحهای کشاورزی در کشور ما کمبود آب است. و با توجه به اینکه بخش کشاورزی بخش زیرین و زیربنایی توسعه کشورهای در حال توسعه را تشکیل می دهد و از طرفی بدون مدیریت بهینه آب کشاورزی، اهداف هزاره سوم جهت کاهش فقر، تأمین امنیت غذایی و ایجاد یک محیط پایدار تحقق نخواهد یافت. لذا توجه به مدیریت آب و آبیاری کشاورزی امری اجتناب ناپذیر است. مدیریت آبیاری کشاورزی نیز با چالشهایی همچون کمبود آب و آلودگی ذخایر آبی، انتقال آب کشاورزی به سایر بخشها و راندمان پایین مصرف آب روبهرو است که نیازمند رسیدگی دقیق به این موضوعات میباشد.
اصولاً کشورهایی که در مناطق خشک و نیمه خشک دنیا قرار دارند برای تولید محصولات کشاورزی به شدت به کشت آبی متکی هستند، بهطوریکه این میزان در برخی موارد تا 90 درصد کل سطح زیرکشت و بیش از 90 درصد تولیدات خام محصولات کشاورزی را شامل میگردد.
برای مدیریت و استفاده بهینه بهتر از منابع کمیاب آبی و جهت ارتقاء و بهرهوری مناسب آبیاری، پیشنهادهای زیر ارائه میشود:
• افزایش شناخت محققان از مسائل و مشکلات کشاورزی سنتی
• افزایش میزان آگاهی کشاورزان از مسائل آب، خاک وگیاه در جهت مدیریت بهرهوری و نگهداری از منابع
• تخصیص اعتبارات لازم برای تشکیل تعاونیها، به منظور ترویج استفاده بهینه از آب در مناطق مهم کشاورزی
• ارائه حمایتهای مالی از طریق بانکها برای راهاندازی سیستم آبیاری تحت فشار در مزرعه
• تعیین معیارهای بهرهبرداری و مصرف بهینه آب با رعایت الگوی کشت مناسب
• بهبود مدیریت عرضه آب در شبکههای آبیاری و زهکشی
• تقویت مشارکت و تعامل بهرهبرداران در طرحهای منابع آب
• اصلاح قوانین ارث، مالکیت و بهرهبرداری
• بهرهگیری از ابزارهای فنی و اقتصادی برای مهار تقاضا و کنترل مصرف آب بدون ایجاد اثرات نامطلوب در سطح رفاه جامعه
• افزایش کارایی سیاستها و حمایت مالی جهت استفاده از فناوریهای مدرن در مدیریت آب
• اجراء، نظارت و بهرهبرداری صحیح از روشهای نوین آبیاری
• انجام اصلاحات در ساختار نهادهای مؤثر در مدیریت آب و تکیه بر تمرکز زدایی، مشارکت واقعی مردم در کلیه جنبههای مدیریت آب
• اجرای روشهای بهزراعی و بهنژادی، مانند اصلاح روشهای کاشت
• اجرای سیاست تغییر کاربری اراضی در الگوی کشت مبتنی بر مزیت نسبی
* دانشجوی دکتری سیاست و توسعه کشاورزی، مدرس دانشگاه
Email: maroufi92e@gmail.com
ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۱۰ - سال ۱۳۹۶
کارشناسان ما در مورد مشکلات تولید محصولات، که نمیتوانید برای آن جوابی پیدا کنید؛ میتوانند به شما کمک کنند
info@iranAgriMagazine.com