دکتر محمد اسماعیل اسدی*

خاک‌ها جایگاه رویش گیاهانی هستند که انرژي خورشید را براي تولید غذا، فیبر و اخیرا سوخت به‌طور موثری استفاده می‌نمایند. غذا و فیبر دو عامل اساسی در بقاء تمدن‌ها می‌باشند. کشاورزي منبع اصلی هردو بوده و وابسته به خاک‌هاي بارور است، چراکه از نظر اقتصادي بایستی حاصلخیز باشند. بنابراین، حاصلخیزي خاک‌هاي هر کشور، شاخص سلامت کشاورزي و ظرفیت تولید غذا، فیبر و سوخت آن کشور است.
در بیانیه جهانی غذا، حاصلخیزي خاك به‌عنوان کلید امنیت غذایی معرفی شده است. با توجه به این‌که خاک‌هاي ایران از نظر مواد آلی فقیرند، افزایش ماده آلی برای حفظ حاصلخیزی و تداوم فعالیت موجودات زنده خاکزی امری ضروری است.
در اهمیت ماده آلی همین بس که آن را به عنوان قلب کشاورزی پایدار نام نهاده‌ و نقش آن را در خاک همانند نقش خون در بدن دانسته‌اند.
کشاورزی مولد وابسته به خاک سالم است، چراکه خاک وظیفه در اختیار قرار دادن مواد مغذی به مقدار کافی را در طول چرخه زندگی گیاه رابرعهده دارد. خاک آب را در خود نگه داشته و آن را در دسترس گیاه قرار می‌دهد به‌طوری که در طول دوره‌های خشک، گیاه پژمرده نمی‌شود. آب از طریق نفوذ یا حرکت درون خاک تصفیه و به آرامی در سیستم‌های سطحی و زیرسطحی منتشر می‌شود که در نتیجه به‌عنوان یک تنظیم‌کننده جریان آب عمل می‌کند. 95 درصد غذای ما در خاک می‌روید و خاک‌ها میزبان 25 درصد تنوع زیستی سیاره ما هستند.
روی یک قاشق چایخوری مقدار میکروارگانیسم‌ها یا اندامک‌های زنده در داخل خاک سالم از تعداد انسان‌های روی کره زمین بیشتر است.
خاک از چهار جزء اصلی تشکیل می‌شود: مواد معدنی، مواد آلی، آب و هوا. در حالی که معمولاً مواد معدنی از خاک رس، گل و لای و شن تشکیل می‌شوند، مواد آلی از مواد گیاهی و حیوانی که در مراحل مختلفی از تجزیه شدن قرار دارند، به‌دست می‌آیند.
زمانی که صحبت از سلامت خاک که می‌توان آن را کیفیت خاک نیز نامید به میان می‌آید، مهم‌ترین عامل ارگانیسم‌هایی هستند که در آن رشد و نمو می‌نمایند و به‌عنوان یک اکوسیستم زنده تلقی می‌شوند.
این ارگانیسم‌ها شامل باکتری‌ها، قارچ‌ها، نَخسانه‌ها (نماتدها)، پیش زیان، کرم‌های خاکی و دیگر جانداران کوچک می‌شوند.
اکثر آن‌ها نقشی عمده را در تجزیه نمودن مواد آلی درون خاک بازی می‌کنند و آن‌ها را به موادی مغذی و دیگر ترکیبات سودمند مورد نیاز گیاهان تبدیل می‌نمایند. این ارگانیسم‌ها با استفاده از مواد آلی و فرآورده‌های جانبی حاصل از رشد ریشه‌ها رشد و نمو می‌کنند.
از این رو هم ارگانیسم‌های گیاهان و هم ارگانیسم‌های خاک برای بقای حیات خود به‌وجود یک دیگر وابسته‌اند. این ارگانیسم‌های خاکزی جدای از مواد آلی در حال تجزیه و مواد مغذی چرخه‌دار برای بهبود بافت خاک و کنترل کردن برای مقابله با آفت‌های درون آن نیز سودمند هستند.
به‌طور خلاصه، خاک سالم باید از فعالیت میکروبی درحد کفایت برخوردار بوده و همچنین باید دارای ویژگی‌های فیزیکی، شیمیایی و زیستی متعادلی باشد.
سفره اصلی غذای ما خاک است. بیشتر مواد غذایی که بر سر سفره‌هایمان می‌خوریم و می‌نوشیم، ریشه در خاک دارند. خاک جزو منابع تجدیدناپذیر است اما چون دیده نمی‌شود نسبت به آن غفلت شده است، به همین دلیل حفظ آن ارزش زیادی دارد.
خاک، مهربان و بخشنده و دوست خوبی است، اما اگر ما این دوستی را دانسته یا نادانسته به دشمنی بدل کنیم، خاک دشمنی سرسخت است و ما از این دشمنی سودی نخواهیم برد، چراکه در این جنگ خودساخته، بی‌گمان ما شکستی سخت خواهیم خورد.
متاسفانه دشمنی و جنگ با خاک آغاز شده و انسان با سلاح گاوآهن و دیسک و انواع خاک برگردان‌ها به جنگ آن رفته و تا می‌تواند خاک را زیر و رو می‌کند. این گونه ماده آلی آن کاهش یافته و بیشتر در معرض فرسایش‌های آبی و بادی ناشی از طوفان‌های شدید و آبیاری‌های بی‌رویه و قطرات باران قرار می‌گیرد.
امروزه 33 درصد خاک‌هاي جهان به خاطر خاک‌ورزی‌های شدید، فرسایش خاک، شور شدن، تراکم، اسیدی شدن، آلودگی شیمیایی و کاهش مواد غذایی تخریب شده و یا رو به تخریب هستند.
آن نشانه‌ها و این تصاویر، چنان وحشتی به پا کرده که برای متوقف کردن این رویارویی و آشتی دادن انسان با خاک، سازمان خواروبار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، سال 2015 میلادی را به منظور بالا بردن سطح آگاهی جهانی نسبت به اهمیت مقوله خاک به عنوان شریک خاموش بشریت، سال جهانی خاک نامید و روز پنجم دسامبر هر سال “روز جهانی خاک” نام گرفته است.
به علاوه از سوی اتحادیه بین‌المللی خاک (IUSS) سال 2015 تا 2024 به عنوان دهه بین‌المللی خاک‌ها نامیده شده است. هدف از این نامگذاری‌ها، آشنا کردن عموم مردم به اهمیت خاک و جلب توجه عمومی به ضرورت حفظ آن است.
از اهمیت خاک به عنوان جزء اساسی سیستم‌های طبیعی جهان و از عوامل رفاه و حیات بشر یاد می‌شود. به راستی راهکاراستفاده پایدار از خاک چیست و چگونه می‌توانیم غذای خود را از خاک به دست بیاوریم بدون آن‌که به آن صدمه‌ای وارد کنیم.
آیا می‌توانیم بدون آن‌که ساختار خاک را بر هم زده و آن را با انواع و اقسام وسایل و تجهیزات آهنی سرد زیر و رو نماییم و بر پیکر آن زخم‌های غیرقابل جبران وارد کنیم، غذای خود را تولید نماییم؟
به‌طور قاطع و به استناد منابع علمی و پژوهش‌های انجام شده در داخل و خارج کشور می‌توان اذعان نمود که با استفاده از سامانه پایدار کشاورزی حفاظتی(Conservation Agriculture)،
ضمن تولید مستمر خاک امکان حفظ آن نیز وجود دارد.
کشاورزی حفاظتی براساس افزایش فرآیندهای زیستی طبیعی در سطح بیرونی و زیرین خاک عمل می‌کند. در این روش اعمال مکانیکی روی خاک به حداقل کاهش پیدا کرده و استفاده از نهاده‌هایی مانند انواع کودهای شیمیایی نیز کاهش می‌یابد، به گونه‌ای که باعث تخریب فرآیند زیستی آن نمی‌شود.
اکنون سطح زیر کشت حفاظتی با رعایت اصول سه گانه آن در جهان، به 180 میلیون هکتار می‌رسد.
حداقل دستکاری مکانیکی خاک و توقف شخم و نیز حفظ بقایای گیاهی پس از برداشت محصول و جلوگیری از سوزاندن بقایای گیاهی در اراضی، به همراه رعایت تناوب کشت و جلوگیری از تک کشتی و دادن کود اضافی به‌عنوان چند اصل مهم در کشاورزی حفاظتی رعایت می‌شوند.
با توجه به فعالیت‌های مخرب صورت گرفته در بخش کشاورزی، کشورهای متعددی در زمینه گسترش کشاورزی حفاظتی و جلوگیری از استمرار نابودی خاک، محیط زیست و منابع آب قدم برداشته‌اند که کشورهای آمریکای شمالی و لاتین، استرالیا، هندوستان، قزاقستان و چین از جمله این کشور‌های موفق در این حوزه قلمداد می‌شوند.
باید با تدوین و اجرای اصول مشخص و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین از جمله شیوه‌های کشاورزی حفاظتی، تخریب منابع خاک و آب را کاهش داد.
امروزه در ایران کارنده‌های کشت مستقیم، کارنده‌های کشت در روی بسترهای بلند (Raised Bed)، دنبال‌بندهای کم خاک‌ورز و خاک‌ورزهای مرکب و سایر ماشین‌ها و تجهیزات لازم برای اجرای طرح‌های کشاورزی حفاظتی در اندازه متعارف، توسط سازندگان توانمند داخل کشور ساخته شده و همچنان تولید آن‌ها رو به افزایش است.
این ماشین‌ها و ادوات اکنون در سرتاسر کشور توسط کشاورزان و در مزارع آنان برای کشت محصولات مختلف در بقایای گیاهی در حال استفاده است. نمونه‌های موفق استفاده از سامانه کشاورزی حفاظتی در مزارع کشاورزان در استان گلستان از آن جمله است.
اما ماشین‌ها و کارنده‌ها فقط ابزاری بیش نیستند و این بینش، آمادگی اذهان و ساختار فکری مسئولین دست‌اندرکار، سازندگان، کارشناسان، پژوهشگران، اساتید، دانشجویان و کشاورزان است که به ماشین‌ها و ابزار جهت داده و تفکر آنان را برای ترویج و توسعه و پذیرش اصول کشاورزی حفاظتی آماده می‌سازد.
در این راه باید آموزش و ترویج شیوه‌های کشاورزی حفاظتی را بیشتر جدی بگیریم.
کشاورزان برای تهیه بستر بذر زمین را به طرق مختلف آماده می‌کنند از گاوآهن‌های برگرداندار سوکی تا بشقابی و دیسک‌های سنگین تا انواع و اقسام ادواتی که خاک اراضی زراعی را کاملا برگردان کرده و آن‌ها را در معرض هوای آزاد قرار می‌دهد.
با عملیات خاک‌ورزی روی یک زمین بدون پوشش، مخصوصاً استفاده از گاوآهن‌های برگرداندار زمین سست شده و ساختمان خاک از هم می‌پاشد و اگر عملیات خاک‌ورزی توام با دیسک باشد خاک به‌صورت پودر در آمده و به‌راحتی در معرض فرسایش بادی و آبی قرار می‌گیرد.
عملیات خاک‌ورزی شدید باعث از دست رفتن خاک از طرق فرسایش آبی و بادی، افت کیفیت و از همه مهم‌تر کاهش مواد آلی آلی می‌گردد.
شیوه‌های سنتی آماده‌سازی خاک و تکنیک‌های مدیریت علف‌های هرز و روش‌های دیگر نه تنها موجب تخریب ساختار طبیعی خاک شده بلکه باعث از بین رفتن مواد غذایی و تغییر فرآیند زیستی و فشردگی و کاهش رطوبت خاک می‌شود.
خشکسالی یک پدیده غیرمترقبه و نادر نیست و لازم است ما تکنیک‌ها و عملیات کشاورزی کشورمان را با این پدیده سازگار کنیم که کشاورزی حفاظتی یک راه اساسی مقابله با خشکسالی است.کشاورزی حفاظتی دانش و ابزار لازم را به وجود آورده و کشاورزان را قادر می‌سازد تا منافع چشمگیری را حاصل و در عین حفاظت از خاک و آب، از محیط زیست نیز محافظت کنند. همچنین روش‌های سنتی استفاده از زمین و مدیریت ضعیف تعداد زیادی از کشاورزان بر ناکارآمدی سیستم کشاورزی کشور دامن می‌زند.
بنابراین با توجه به شرایط اقلیمی خشک ایران و تهدیدهای جدی در زمینه منابع آب و خاک، برنامه‌ریزی در زمینه حفظ و استفاده بهینه از منابع آب و خاک برای توسعه کشور امری حیاتی محسوب می‌شود.
مجموعه عملیاتی همچون دستکاری نشدن مکانیکی خاک، حفظ بقایای گیاهی در سطح آن و رعایت تناوب زراعی برای بازسازی و حاصلخیزی که اصطلاحاً کشاورزی حفاظتی نامیده می‌شود، فعالیت‌های مهمی هستند که می‌توانند ضمن تولید پایدار برای حفظ آب و خاک صورت گیرند. امروزه کشاورزی حفاظتی به علت مزایای مهمی که دارد، به تدریج جایگزین کشاورزی مرسوم می‌شود. 

* پژوهشگر مستقل عرصه آب و خاک و کشاورزی حفاظتی، گرگان - ایران
iwc977127@yahoo.com

ماهنامه دام و کشت و صنعت – شماره ۲۴۳ - ۱۳۹۹