تنش‌ های محیطی نیازمند تدبیر

رمضان روئین‌تن، کارشناس کشاورزی

قسمت دوم

وضعیت کشورمان ایران را از نظر تنوع اقلیمی و شرایط جوی و همچنین از نظر تنوع گیاهی در قسمت اول این نوشتار در شماره قبل مورد بررسی قرار دادیم.
موضوع کشاورزی و مواجهه با جزء لاینفک آن یعنی تنش‌ های محیطی در کشورمان، همچنین دلایل ایجاد خسارت این تنش‌ها به اقتصاد کشاورزی مورد بحث قرار گرفت.
همچنین در مورد تنش سرمازدگی به عنوان عامل ایجاد بیشترین خسارت در کشاورزی و باغبانی اشاره شد.
اینک ادامه موضوع:
شکی نیست که کاهش خسارت‌های جوی و سرمازدگی به صفر یا چند درصد امکان‌پذیر نیست. اما همه قبول داریم که اگر به درستی از علوم مختلف و موثر در کار کشاورزی استفاده کنیم، میزان خسارت‌های مستقیم و غیرمستقیم این عوامل را می‌توانیم به 50 درصد فعلی یعنی 15 میلیون تن کلیه محصولات کشاورزی و 2‭/‬3 میلیون تن محصولات باغی تنزل دهیم. به اضافه اینکه به غیر از جبران خسارت‌های مالی، حدود 15 میلیارد مترمکعب آب نیز صرفه‌جویی و یا به عبارتی بهره‌وری آب و اقتصاد آب افزایش یافته است. 
در تشکیلات دولتی به‌‌ویژه وزارت جهاد کشاورزی واحد مستقل و مؤظفی برای مدیریت تنش‌ های محیطی وجود ندارد که مسائل را به ریز و به دقت پیگیری و اجرایی نماید. ستاد مدیریت بحران یا کمیته‌های سرمازدگی موجود فعلی، جواب‌گوی این امر بسیار مهم نبوده و نیست. 
مدیریت تنش‌ های محیطی، نیازمند دانش و آگاهی از اکولوژی، فیزیولوژی، بیولوژی، اگرونومی و اصلاح نباتات، هواشناسی، آب، خاک، هوا، لحاظ کردن شرایط و حوادث گذشته و پیش‌بینی و پیش‌آگاهی از آینده، پیش‎گیری، ادوات و ابزار مقابله با شرایط نامساعد و اقدامات مدیریتی است. 
امروزه علم هواشناسی، صرفاً اعلام آمار و ارقام نیست؛ بدون علم هواشناسی در کشاورزی - اگرومتئورولوژی اگروکلیماتولوژی - با چشم بسته به جنگ دشمن رفتن است. اثرات علم هواشناسی کشاورزی کمتر از سایر عملیات کشاورزی نیست. پهنه‌بندی اقلیمی، انتخاب ارقام مناسب و سازگار با هر منطقه، اعمال مدیریت عملیات دقیق کشاورزی، انتخاب محل‌های مناسب باغداری، دایر کردن ایستگاه‌های اقلیم و هواشناسی کشاورزی، برقراری سیستم‌های هوشمند هواشناسی و پیش‎آگاهی و اعلام به موقع داده‌های جوی و استفاده از ابزار مناسب در جهت مقابله با تنش‌ های محیطی، شرط اصلی و ضروری کشاورزی مدرن، اقتصادی، پربازده و پایدار است. 
همه عوامل مؤثر در حفاظت باغات و فرار از تنش‌ های محیطی را در اختیار داریم اما به صورت سیستمی، سازمان‎یافته، مستمر، موظف و مسئولانه در تلفیق این عوامل و اعمال به موقع و هدفمند آنها عمل نمیکنیم.
آموزش کشاورزان، باغداران و دامداران، کارشناسان در روستاها و مراکز تولیدی، در کاهش اثرات بد آب و هوایی بر روی تولید و مقابله با بیماری‌ها و آفات و اقدام به موقع، بسیار ضروری و اقتصادی است. هر مزرعه، باغ و مرکز تولیدی شرایط خاص خودش را دارد. بهرهبردار حتماً باید آگاه و آماده باشد و در اسرع وقت پیش‎گیری نماید. 
فعالیت‌های کشاورزی بسیار پیچیده است. نیازمند علم و دانش و تجربه و آگاهی کامل از عوامل موثر در تولید است. اگر کشاورزی کشور علمی شود، نه تنها محصولات کشاورزی چند برابر می‌شود و درآمد و رفاه حاصل می‌گردد، روستاها خالی نمی‌گردد، مزارع و باغات و دامداری‌ها خالی و متروکه نمی‌ماند؛ از واردات بی‌نیاز می‌شویم، صادرات خواهیم داشت، هیچ فارغ‌التحصیل کشاورزی بی‌سواد و بیکار نمی‌ماند بلکه کمبود نیرو هم خواهیم داشت. 
با ذکر یک مثال ملموس این بحث را به پایان می‌برم: انگور، محصول اصلی دشت تاکستان قزوین است. ارقام انگور این دشت در شهریور و مهر می‌رسد. بعضی سال‌ها در این ایام باران کم و پراکنده‎ای به همراه باد می‌بارد و چون انگور رسیده است، محصول را با خاک آلوده میکند و آغشته به گل و خاک می‌گردد.
در اثر رطوبت و خاک انگور کپک می‌زند. مقدار محصولی که قرار بود بیست تن در هکتار برداشت و کیلویی دو هزار تومان بفروشد پنج تن برداشت میکند و آن را هم کیلویی 600 تومان می‌فروشد. یعنی آبی که نعمت و رحمت خداست و مقدار کمی هم باریده است، به جای اینکه باعث افزایش تولید و کیفیت محصول شود موجب نغمت می‌گردد.
چه باید کرد؟‭! ‬دست در گریبان و ماتم بگیریم یا فکر کنیم که چند سال و چند بار در گذشته این اتفاق افتاده است و چگونه می‌شود این مشکل را برطرف کرد. البته خود مردم متوجه شده‌اند و انگور را ‮«‬داربستی‮»‬ کرده‌اند و دیگر خوشه‌های انگور روی زمین نمی‌افتد و پس از بارندگی بلافاصله محیط اطراف شاخه و برگ و خوشه خشک می‌شود و نه تنها مشکلی پیش نمی‌آید بلکه با این اقدام اصیل و علمی، محصول انگور در این منطقه متوسط از 12 تن در هکتار روش قبلی و سنتی به 33 تن در شرایط داربستی و حتی در بعضی از باغات تا 70 تن افزایش یافته است.
ما نمی‌توانیم با طبیعت، آّب و هوا، زمین و زمان درگیر شویم و زور بزنیم، بلکه باید تدبیر کنیم و بصیرت داشته باشیم و با این شرایط کنار بیاییم و اعمال مدیریت کنیم. با یک کار عقلانی و علمی و خداپسندانه درآمد یک هکتار انگور سه برابر حالت قبلی شده است و بدانیم آب، خاک، هوا، گیاه و عوامل کاهنده محصول چه ارتباطی با هم دارند و رابطه آنها چگونه است. 
چون خاستگاه و میدان اکولوژیکی هر محصولی را رعایت نمیکنیم، تمام مشکلات را به گردن ناملایمات محیطی می‌گذاریم. بدانیم و آگاه باشیم و بپذیریم که در کشاورزی، پیش‎گیری از بروز حوادث و اتفاقات‭- ‬چه زنده و چه غیرزنده‭- ‬80 درصد عملیات را شامل می‌شود. این یک استراتژی است که بیشترین بهره‌وری با کمترین هزینه را در بر خواهد داشت.
20 درصد عملیات هم به حوادث غیرمتقربه مربوط می‌شود که آن را هم با علم و آگاهی می‌توان مدیریت و کنترل کرد. مکان - فضا - یکی از منابع مهم و نعمت‌های الهی است. از هر مکانی باید درست و به جا استفاده کرد. در ایران مکان‌های فراوانی برای تولید و پرورش انواع مختلف محصولات باغی و کشاورزی داریم. 
ابر و باد و مه و خورشید و فلک درکارند 
تا تو نانی به کف آری و به غفلت نخوری ‭

 ‬
ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۳۰ - ۱۳۹۸