تأملی‭ ‬در‭ ‬وضعیت‭ ‬تولید، بسته‌بندی‭ ‬و‭ ‬صادرات‭ ‬خرما
مرگ‭ ‬تدریجی یك‭ ‬محصول‭ ...‬

دمای‭ ‬بیش‭ ‬از‭ ‬50‭ ‬درجه‭ ‬در‭ ‬جنوب‭ ‬كشور‭ ‬نشانه‭ ‬شروع‭ ‬فصل‭ ‬خرماپزان‭ ‬است‭! ‬فصلی‭ ‬كه‭ ‬التهابش‭ ‬دهان‭ ‬متقاضیان‭ ‬آن‭ ‬طرف‭ ‬آب‌های‭ ‬خلیج‭ ‬فارس‭ ‬را‭ ‬نیز‭ ‬آب‭ ‬می‌اندازد‭. ‬ اما‭ ‬با‭ ‬وجود‭ ‬جذابیت‭ ‬این‭ ‬محصول‭ ‬شیرین،‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬گزارش‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬اجمالی‭ ‬به‭ ‬آن‭ ‬می‌پردازیم،‭ ‬وضعیت‭ ‬تولیدكنندگان،‭ ‬صاحبان‭ ‬صنایع‭ ‬و‭ ‬بازرگانان‭ ‬آن‭ ‬در‭ ‬داخل‭ ‬كشور‭ ‬چندان‭ ‬دلچسب‭ ‬نیست‭. ‬ براساس‭ ‬آمارها‭ ‬تولید‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬نخلستان‌های‭ ‬جنوبی‭ ‬كشور‭ ‬15‭ ‬درصد‭ ‬كاهش‭ ‬یافته‭ ‬است‭. ‬ایران‭ ‬كه‭ ‬دیر‭ ‬زمانی‭ ‬رتبه‭ ‬نخست‭ ‬تولید‭ ‬خرمای‭ ‬جهان‭ ‬را‭ ‬دارا‭ ‬بود،‭ ‬تحت‭ ‬تاثیر‭ ‬مشكلات‭ ‬ناشی‭ ‬از‭ ‬ضعف‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬كه‭ ‬با‭ ‬افزایش‭ ‬تقاضای‭ ‬تجار‭ ‬عرب‭ ‬برای‭ ‬خرمای‭ ‬فله‌ای‭ ‬همراه‭ ‬بوده‭ ‬به‌تدریج‭ ‬قدرت‭ ‬رقابت‌پذیری‭ ‬خود‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬بازار‭ ‬جهانی‭ ‬از‭ ‬دست‭ ‬داده‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬سپردن‭ ‬جایگاه‭ ‬خود‭ ‬به‭ ‬مصر‭ ‬هم‭ ‬اكنون‭ ‬رتبه‭ ‬چهارم‭ ‬بازار‭ ‬جهانی‭ ‬را‭ ‬از‭ ‬آن‭ ‬خود‭ ‬كرده‭ ‬است‭. ‬
البته‭ ‬وضعیت‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬بازار‭ ‬داخلی‭ ‬نیز‭ ‬چندان‭ ‬رضایت‌بخش‭ ‬نیست‭ ‬و‭ ‬به‌دلیل‭ ‬آنچه‭ ‬عدم‭ ‬افزایش‭ ‬قیمت‌ها‭ ‬متناسب‭ ‬با‭ ‬شرایط‭ ‬تولید‭ ‬گفته‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬همچنین‭ ‬یكه‌تازی‭ ‬دلالان،‭ ‬بسیاری‭ ‬از‭ ‬كشاورزان‭ ‬عطای‭ ‬فعالیت‭ ‬در‭ ‬نخلستان‌ها‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬لقای‭ ‬آن‭ ‬بخشیده‌اند‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬بسیاری‭ ‬مناطق‭ ‬خرما‭ ‬خیز‭ ‬كشور‭ ‬درختان‭ ‬نخل‭ ‬به‭ ‬حال‭ ‬خود‭ ‬رها‭ ‬شده‌اند‭. ‬این‭ ‬در‭ ‬حالیست‭ ‬كه‭ ‬كارخانجات‭ ‬فرآوری‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬چند‭ ‬سال‭ ‬گذشته‭ ‬در‭ ‬تلاش‭ ‬بودند‭ ‬با‭ ‬تولید‭ ‬محصولات‭ ‬متنوع‭ ‬و‭ ‬جدید‭ ‬راهكاری‭ ‬برای‭ ‬افزایش‭ ‬تقاضای‭ ‬بازار‭ ‬داخلی‭ ‬فراهم‭ ‬آورند،‭ ‬به‭ ‬جهت‭ ‬عدم‭ ‬فرهنگ‌سازی‭ ‬و‭ ‬تبلیغات‭ ‬مناسب‭ ‬بر‭ ‬ذائقه‭ ‬سنتی‭ ‬داخلی‭ ‬فائق‭ ‬نیامدند‭ ‬و‭ ‬كارخانجات‭ ‬مذكور‭ ‬به‌تدریج‭ ‬از‭ ‬گردونه‭ ‬تولید‭ ‬خارج‭ ‬شدند‭. ‬
هر‭ ‬چند‭ ‬كه‭ ‬دولت‭ ‬در‭ ‬راستای‭ ‬احیای‭ ‬نخلستان‌ها‭ ‬و‭ ‬حمایت‭ ‬از‭ ‬كشاورزان‭ ‬به‭ ‬تزریق‭ ‬نقدینگی‭ ‬در‭ ‬قالب‭ ‬تسهیلات‭ ‬ارزان‭ ‬قیمت‭ ‬روی‭ ‬آورده،‭ ‬اما‭ ‬به‭ ‬عقیده‭ ‬كارشناسان‭ ‬صنعت‭ ‬خرمای‭ ‬كشور‭ ‬فقط‭ ‬در‭ ‬سایه‭ ‬توجه‭ ‬ویژه‭ ‬دولت‭ ‬به‭ ‬تولید،‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬و‭ ‬همچنین‭ ‬عرضه‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬بورس‭ ‬كشاورزی‭ ‬رونق‭ ‬خواهد‭ ‬گرفت‭.‬
علی‭ ‬اصغر‭ ‬موسوی،‭ ‬دبیركل‭ ‬انجمن‭ ‬خرمای‭ ‬ایران،‭ ‬درباره‭ ‬امكان‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬مازاد‭ ‬تولید‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬صنایع‭ ‬تبدیلی‭ ‬و‭ ‬محصولات‭ ‬فرآوری‭ ‬شده‭ ‬خرما‭ ‬گفت‭: ‬فرآوری‭ ‬محصول‭ ‬خرما‭ ‬بارها‭ ‬در‭ ‬دستوركار‭ ‬قرار‭ ‬گرفته؛‭ ‬اما‭ ‬به‌صورت‭ ‬مقطعی‭ ‬بوده‭ ‬و‭ ‬تلاش‭ ‬در‭ ‬راستای‭ ‬فرهنگ‌سازی‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬این‭ ‬محصولات‭ ‬صورت‭ ‬نگرفته‭ ‬و‭ ‬طرح‌ها‭ ‬اغلب‭ ‬با‭ ‬شكست‭ ‬مواجه‭ ‬شده‌اند‭. ‬ وی‭ ‬با‭ ‬اشاره‭ ‬به‭ ‬این‌كه‭ ‬طرح‌ها‭ ‬و‭ ‬عملكردهای‭ ‬دولت‭ ‬در‭ ‬حوزه‭ ‬فرآوری‭ ‬خرما‭ ‬اغلب‭ ‬مقطعی‭ ‬بوده‭ ‬است،‭ ‬گفت‭: ‬دولت‭ ‬از‭ ‬سیاست‭ ‬طولانی‭ ‬مدت‭ ‬در‭ ‬این‭ ‬حوزه‭ ‬برخوردار‭ ‬نیست‭ ‬و‭ ‬تا‭ ‬زمانی‭ ‬كه‭ ‬سیاست‌های‭ ‬دولت‭ ‬تصحیح‭ ‬نشود،‭ ‬وضعیت‭ ‬تغییر‭ ‬نمی‌كند‭. ‬
موسوی‭ ‬به‭ ‬ضریب‭ ‬اشتغال‭ ‬بالای‭ ‬خرما‭ ‬اشاره‭ ‬كرد‭ ‬و‭ ‬افزود‭: ‬در‭ ‬برخی‭ ‬از‭ ‬موارد‭ ‬شاهد‭ ‬تزریق‭ ‬نقدینگی‭ ‬از‭ ‬سوی‭ ‬دولت‭ ‬در‭ ‬راستای‭ ‬حمایت‭ ‬از‭ ‬كشاورزان‭ ‬و‭ ‬تولید‭ ‬هستیم‭. ‬اما‭ ‬اغلب‭ ‬این‭ ‬نقدینگی‭ ‬در‭ ‬جایی‭ ‬غیر‭ ‬از‭ ‬تولید‭ ‬خرما‭ ‬هزینه‭ ‬می‌شود‌،‭ ‬بنابراین‭ ‬تا‭ ‬زمانی‭ ‬كه‭ ‬زیر‭ ‬ساخت‌های‭ ‬زنجیره‭ ‬تولید‭ ‬فراهم‭ ‬نشود‭ ‬تزریق‭ ‬نقدینگی‭ ‬به‭ ‬تنهایی‭ ‬موثر‭ ‬نخواهد‭ ‬بود‭.‬

فرآوری‭ ‬راهكار‭ ‬توسعه‭ ‬بازار‭ ‬
مهندس‭ ‬محمد‭ ‬علی‭ ‬طهماسبی،‭ ‬معاون‭ ‬امور‭ ‬باغبانی‭ ‬وزیر‭ ‬جهاد‭ ‬كشاورزی،‭ ‬با‭ ‬عنوان‭ ‬این‌كه‭ ‬160‭ ‬هزار‭ ‬تن‭ ‬از‭ ‬خرمای‭ ‬تولیدی‭ ‬كشور‭ ‬صادر‭ ‬می‌شود‭ ‬گفت‭: ‬یكی‭ ‬از‭ ‬راهكارهای‭ ‬مناسب‭ ‬برای‭ ‬بهبود‭ ‬بازار‭ ‬خرما‭ ‬توسعه‭ ‬صنایع‭ ‬تبدیلی‭ ‬است،‭ ‬كه‭ ‬می‌تواند‭ ‬بازار‭ ‬این‭ ‬محصول‭ ‬را‭ ‬بهبود‭ ‬بخشد‭.‬ وی‭ ‬با‭ ‬اشاره‭ ‬به‭ ‬این‌كه‭ ‬توسعه‭ ‬صنایع‭ ‬مرتبط‭ ‬با‭ ‬نخل‭ ‬و‭ ‬خرما‭ ‬زمینه‌ساز‭ ‬گسترش‭ ‬اشتغال‭ ‬است،‭ ‬خاطرنشان‭ ‬كرد‭: ‬پوشال،‭ ‬تنه‭ ‬و‭ ‬شاخه‌های‭ ‬درخت‭ ‬خرما‭ ‬با‭ ‬فرآوری‭ ‬قابلیت‭ ‬صادرات‭ ‬دارند‭.‬ وی‭ ‬از‭ ‬توسعه،‭ ‬جایگزینی،‭ ‬اصلاح‭ ‬و‭ ‬بازسازی‭ ‬باغ‌ها‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬یكی‭ ‬از‭ ‬طرح‌های‭ ‬برنامه‭ ‬ششم‭ ‬توسعه‭ ‬نام‭ ‬برد‭ ‬و‭ ‬افزود‭: ‬صنعت‭ ‬كشت‭ ‬بافت‭ ‬بر‭ ‬سه‭ ‬واریته‭ ‬از‭ ‬جمله‭ ‬پیارم‭ ‬تأكید‭ ‬دارد‭.‬

استفاده‭ ‬از‭ ‬تجهیزات‭ ‬نوین‭ ‬بسته‌بندی
علی‭ ‬رستمی،‭ ‬مدیرعامل‭ ‬صنایع‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬و‭ ‬سردخانه‭ ‬معلم،‭ ‬درخصوص‭ ‬تاثیر‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬در‭ ‬صادرات‭ ‬خرما‭ ‬به‭ ‬دام،‭ ‬كشت‭ ‬و‭ ‬صنعت‭ ‬گفت‭: ‬متأسفانه‭ ‬ضعف‭ ‬بسته‌بندی،‭ ‬كاهش‭ ‬رقابت‌پذیری‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬بازارهای‭ ‬جهانی‭ ‬به‭ ‬همراه‭ ‬داشته‭ ‬است‭.‬ وی‭ ‬حضور‭ ‬در‭ ‬بازارهای‭ ‬جهانی‭ ‬را‭ ‬نیازمند‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬مناسب‭ ‬و‭ ‬با‭ ‬كیفیت‭ ‬دانست‭ ‬و‭ ‬گفت‭: ‬كمبود‭ ‬نقدینگی‭ ‬باعث‭ ‬شده‭ ‬تا‭ ‬امكان‭ ‬استفاده‭ ‬از‭ ‬تجهیزات‭ ‬و‭ ‬فن‌آوری‌های‭ ‬نوین‭ ‬در‭ ‬كارخانجات‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬فراهم‭ ‬نباشد،‭ ‬بنابراین‭ ‬افزایش‭ ‬صادرات‭ ‬تنها‭ ‬در‭ ‬سایه‭ ‬حمایت‭ ‬دولت‭ ‬و‭ ‬ارائه‭ ‬تسهیلات‭ ‬به‭ ‬كارخانجات‭ ‬و‭ ‬استفاده‭ ‬حداكثری‭ ‬از‭ ‬تكنولوژی‌های‭ ‬نوین‭ ‬میسر‭ ‬خواهد‭ ‬شد‭.‬
دارمی،‭ ‬مدیرعامل‭ ‬شركت‭ ‬خرمای‭ ‬ثمرآوران‭ ‬خرمشهر،‭ ‬درباره‭ ‬كاهش‭ ‬صادرات‭ ‬خرما‭ ‬به‭ ‬دام،‭ ‬كشت‭ ‬و‭ ‬صنعت‭ ‬گفت‭: ‬قبل‭ ‬از‭ ‬انقلاب‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬انحصار‭ ‬5 یا 6 ‭ ‬كارخانه‭ ‬بود‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬فله‌ای‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬صورت‭ ‬می‌گرفت‭ ‬اما‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬انقلاب،‭ ‬صنعت‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬مورد‭ ‬توجه‭ ‬بیشتری‭ ‬قرار‭ ‬گرفت‭ ‬با‭ ‬این‭ ‬حال‭ ‬هنوز‭ ‬خرمای‭ ‬باكیفیت‭ ‬ایران‭ ‬با‭ ‬كاهش‭ ‬600‭-‬700‭ ‬دلاری‭ ‬نسبت‭ ‬به‭ ‬خرمای‭ ‬كشورهای‭ ‬رقیب‭ ‬همچون‭ ‬تونس‭ ‬عرضه‭ ‬می‌شود‭ ‬كه‭ ‬عامل‭ ‬اصلی‭ ‬آن‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬نامرغوب‭ ‬و‭ ‬فله‌ای‭ ‬است‭.‬ وی‭ ‬افزود‭: ‬خرما‭ ‬به‭ ‬صورت‭ ‬خام‭ ‬به‭ ‬كشورهای‭ ‬متقاضی‭ ‬صادر‭ ‬می‌شود‭ ‬و‭ ‬چه‭ ‬بسا‭ ‬واردات‭ ‬محصولات‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬فرآوری‭ ‬خرما‭ ‬از‭ ‬سوی‭ ‬همین‭ ‬كشورها‭ ‬صورت‭ ‬گیرد‭.‬

تقاضای‭ ‬بالای‭ ‬تجار‭ ‬عرب
برای‭ ‬خرمای‭ ‬فله‭ ‬
وضعیت‭ ‬بحرانی‭ ‬كارخانجات‭ ‬فرآوری‭ ‬خرما‭ ‬كه‭ ‬به‭ ‬واسطه‭ ‬كمبود‭ ‬نقدینگی،‭ ‬بازماندگان‭ ‬انگشت‭ ‬شمار‭ ‬آن‌ها‭ ‬نیز‭ ‬در‭ ‬حال‭ ‬احتضار‭ ‬هستند‭ ‬از‭ ‬یك‭ ‬سو‭ ‬و‭ ‬همچنین‭ ‬كاهش‭ ‬رقابت‌پذیری‭ ‬در‭ ‬بازارهای‭ ‬جهانی‭ ‬كه‭ ‬در‭ ‬نتیجه‭ ‬تقاضای‭ ‬بالای‭ ‬خریداران‭ ‬خارجی‭ ‬به‭ ‬صادرات‭ ‬فله‌ای‭ ‬ایجاد‭ ‬شده‭ ‬از‭ ‬سوی‭ ‬دیگر‭ ‬وضعیت‭ ‬تولید‭ ‬صنعت‭ ‬خرمای‭ ‬كشور‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬حالتی‭ ‬بحرانی‭ ‬قرار‭ ‬داده‭ ‬است‭. ‬به‭ ‬گونه‌ای‭ ‬كه‭ ‬فعالان‭ ‬و‭ ‬كارشناسان‭ ‬این‭ ‬حوزه‭ ‬بهبود‭ ‬شرایط‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬و‭ ‬در‭ ‬نهایت‭ ‬عرضه‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬بورس‭ ‬را‭ ‬راهكار‭ ‬خروج‭ ‬از‭ ‬وضعیت‭ ‬كنونی‭ ‬می‌دانند‭. ‬
عبیداوی‭ ‬یكی‭ ‬از‭ ‬صادركنندگان‭ ‬خرما‭ ‬درباره‭ ‬وضعیت‭ ‬صادرات‭ ‬می‌گوید‭: ‬خرمای‭ ‬فله‭ ‬ایران‭ ‬پس‭ ‬از‭ ‬انتقال‭ ‬به‭ ‬امارات‭ ‬در‭ ‬كارگاه‌های‭ ‬محلی‭ ‬به‭ ‬سرعت‭ ‬درجه‌بندی‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬خرمای‭ ‬مرغوب‭ ‬برای‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬و‭ ‬انتقال‭ ‬به‭ ‬اروپا‭ ‬به‭ ‬شركت‌های‭ ‬خارجی‭ ‬فروخته‭ ‬می‌شود‭. ‬ همچنین‭ ‬خرمای‭ ‬درجه‭ ‬2‭ ‬و‭ ‬نامرغوب‭ ‬را‭ ‬نیز‭ ‬برای‭ ‬تهیه‭ ‬شیره‭ ‬و‭ ‬روغن‭ ‬هسته‌ی‭ ‬خرما‭ ‬به‭ ‬كارگاه‌های‭ ‬سنتی‭ ‬و‭ ‬محلی‭ ‬منتقل‭ ‬می‌كنند‭.‬ وی‭ ‬در‭ ‬پاسخ‭ ‬به‭ ‬عدم‭ ‬صادرات‭ ‬خرمای‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬گفت‭: ‬متأسفانه‭ ‬بسته‌بندی‌های‭ ‬داخلی‭ ‬از‭ ‬كیفیت‭ ‬مناسب‭ ‬برخوردار‭ ‬نیست‭ ‬و‭ ‬این‭ ‬در‭ ‬حالیست‭ ‬كه‭ ‬تجار‭ ‬حاشیه‭ ‬خلیج‭ ‬فارس‭ ‬كه‭ ‬بیشترین‭ ‬متقاضی‭ ‬خرمای‭ ‬صادراتی‭ ‬ایران‭ ‬هستند‭ ‬برای‭ ‬استفاده‭ ‬حداكثری‭ ‬از‭ ‬سود‭ ‬تمایلی‭ ‬برای‭ ‬خرید‭ ‬خرمای‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬نداشته،‭ ‬و‭ ‬این‭ ‬موضوع‭ ‬باعث‭ ‬افزایش‭ ‬تمایل‭ ‬تجار‭ ‬ایرانی‭ ‬برای‭ ‬صادرات‭ ‬فله‌ای‭ ‬شده‭ ‬است‭. ‬

بورس‭ ‬راهكار‭ ‬خروج‭ ‬خرما‭ ‬از‭ ‬بحران
در‭ ‬حالی‌كه‭ ‬بسیاری‭ ‬از‭ ‬فعالان‭ ‬راهكار‭ ‬خروج‭ ‬خرمای‭ ‬كشور‭ ‬از‭ ‬بحران‭ ‬را‭ ‬توجه‭ ‬دولت‭ ‬به‭ ‬صنایع‭ ‬بسته‌بندی‭ ‬می‌دانند‭. ‬برخی‭ ‬از‭ ‬كارشناسان‭ ‬نیز‭ ‬حل‭ ‬مشكلات‭ ‬اقتصادی‭ ‬و‭ ‬بازرگانی‭ ‬خرما‭ ‬را‭ ‬در‭ ‬گرو‭ ‬ورود‭ ‬این‭ ‬كالا‭ ‬به‭ ‬بورس‭ ‬كالاهای‭ ‬كشاورزی‭ ‬می‌دانند‭. ‬
محمد‭ ‬هاشم‭ ‬پور،‭ ‬كارشناس‭ ‬خرما‭ ‬و‭ ‬عضو‭ ‬هیأت‭ ‬علمی‭ ‬دانشگاه‭ ‬شهید‭ ‬چمران‭ ‬اهواز،‭ ‬با‭ ‬عنوان‭ ‬این‌كه‭ ‬خرما‭ ‬30‭ ‬درصد‭ ‬از‭ ‬صادرات‭ ‬خشكبار‭ ‬كشور‭ ‬را‭ ‬به‭ ‬خود‭ ‬اختصاص‭ ‬داده‭ ‬است،‭ ‬گفت‭: ‬با‭ ‬وجود‭ ‬سهم‭ ‬بالای‭ ‬خرما‭ ‬در‭ ‬صادرات‭ ‬محصولات‭ ‬خشكباری‭ ‬به‭ ‬واسطه‭ ‬حضور‭ ‬گسترده‭ ‬دلالان‭ ‬برای‭ ‬استفاده‭ ‬حداكثری‭ ‬از‭ ‬نوسانات‭ ‬بازار‭ ‬و‭ ‬همچنین‭ ‬ناكارآمدی‭ ‬بازار‭ ‬سنتی،‭ ‬باغدار‭ ‬و‭ ‬تولید‌كننده‭ ‬بهره‌ای‭ ‬از‭ ‬بازار‭ ‬صادراتی‭ ‬ندارد‭.‬ وی‭ ‬ورود‭ ‬خرما‭ ‬به‭ ‬بازار‭ ‬بورس‭ ‬را‭ ‬موجب‭ ‬رونق‭ ‬صادرات‭ ‬خرما‭ ‬و‭ ‬نیز‭ ‬توسعه‭ ‬صنایع‭ ‬جانبی‭ ‬خرما‭ ‬دانست‭ ‬و‭ ‬گفت‭: ‬خرما‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬یكی‭ ‬از‭ ‬بزرگترین‭ ‬مزیت‌های‭ ‬اقتصادی‭ ‬ایران‭ ‬باید‭ ‬بتواند‭ ‬به‭ ‬راحتی‭ ‬وارد‭ ‬بورس‭ ‬كالای‭ ‬كشاورزی‭ ‬شده‭ ‬و‭ ‬به‭ ‬عنوان‭ ‬محصولی‭ ‬اقتصادی‭ ‬مطرح‭ ‬شود‭.‬ وی‭ ‬افزود‭: ‬مبادلات‭ ‬تجاری‭ ‬كشورهای‭ ‬ایران،‭ ‬امارات‭ ‬متحده‭ ‬عربی،‭ ‬عربستان‭ ‬سعودی،‭ ‬پاكستان،‭ ‬فرانسه‭ ‬و‭ ‬ایتالیا‭ ‬در‭ ‬حوزه‭ ‬تجاری‭ ‬خرما‭ ‬بهترین‭ ‬دلیل‭ ‬ضرورت‭ ‬ورود‭ ‬خرما‭ ‬به‭ ‬بازار‭ ‬بورس‭ ‬تلقی‭ ‬می‌شود‭. ‬

ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۰۷ و ۲۰۸ - سال ۱۳۹۶