بذر، موتورِ محركه كشاورزي، اما !!!
اين واقعيت كه بذر، موتور محركه كشاورزي است و همه سرمايهگذاريها، فعاليتها و كاربرد ساير نهادههاي باكيفيت در صورتي به بار خواهد نشست كه بذر كاشته شده، ازكيفيت و استاندارد لازم برخوردار باشد، اينك مورد پذيرش جهان قرار گرفته است.
ميدانيم كه از نيمه دوم قرن بيستم تحول بزرگي در توليدات كشاورزي ايجاد شده و توليد برخي از محصولات كشاورزي در اين مدت 220 درصد افزايش را تجربه كرده است. بهنظركارشناسان جهاني 50 درصد از اين افزايش به تحولات تكنولوژيكي از جمله ماشينآلات مدرن، كودها و سموم جديد وتحول در سيستمهاي آبياري و... مربوط ميشود ولي 50 درصد ديگر اين افزايش توليد ناشي از مصرف بذرهاي جديد و پرمحصولي است كه در نيمه دوم قرن بيستم معرفي شده است.
معجزه بخش خصوصي در بذر
نكتهاي كه در جهش بزرگ توليدات كشاورزي در نيمه دوم قرن بيستم مورد توجه كارشناسان جهاني قرار گرفته اين است كه در اين دوره قسمت اعظم فعاليتهاي بهنژادي بذر از بخش دولتي به بخش خصوصي منتقل شد و شركتهاي كوچك بخش خصوصي با ادغام اين واحدها در يكديگر بهصورت شركتهاي بزرگي درآمدند كه كليه فعاليتهاي مربوط به بذر از تحقيقات بهنژادي تا توليد، فراوري و عرضه بذر بهطور كامل در هر يك از آنها متمركز گرديد. اين شركتهاي بزرگ بذر كه تدريجاً در اغلب كشورهاي پيشرفته جهان پا بهعرصه وجود نهادند از نيمه دوم قرن بيستم تاكنون بهعلل زير منشاء پيشرفتهاي بزرگ در صنعت بذر شدند:
• رقابت بين شركتهاي بزرگ، با هدف كسب سود و اعتبار بيشتر موجب گرديد كه هر شركت بيشترين تلاش را براي يافتن و عرضه بذرهاي پرمحصولتر و مرغوبتر كه مورد قبول و استقبال كشاورزان واقع شوند بكار برند.
• شركتهاي خصوصي بذر كه محدوديتهاي بخش دولتي را نداشتند با بهكارگيري پيشرفتهترين دانش فني و منابع ژنتيكي نهايت كوشش را براي رسيدن به بذرهاي پرمحصول با كيفيت برتر و توليد بذور با استانداردهاي بالاتر بكار بردند.
• براساس آمارهاي موجود، شركتهاي بزرگ جهاني بذر بهطور متوسط 14 درصد فروش خود را به فعاليتهاي تحقيقاتي اختصاص ميدهند كه عامل اصلي پيشرفت سريع اين شركتها در عرضه دائمي بذرهاي جديدتر و با كيفيتتر بهشمار ميآيد.
در ايران، با اينكه در نيم قرن اخير توفيقاتي در زمينه بذر وجود داشته است ولي اين توفيقات با آنچه در كشورهاي پيشرفته ديده شده قابل مقايسه نيست. خوشبختانه در بخش كشاورزي كشور ما، نسل جديدي از مديران متخصص و صاحبنظران مطلع در سازمانهاي مختلف كشاورزي به مسئوليت رسيدهاند كه به اهميت فعالسازي بخش خصوصي در صنعت بذر واقف هستند. اين گروه از صاحب نظران كشاورزي معتقدند كه كشور ما بايد لاقل در مورد بخشي از محصولات كشاورزي مانند سبزي و صيفي، ذرت و دانههاي روغني از خدمات بخش خصوصي با كفايت و توانا در زمينه بهنژادي، توليد و عرضه بذرهاي جديد و مرغوب استفاده كند.
اين گروه در پي آنند كه با اعتمادسازي بين دولت -وزارت كشاورزي ،-فعالين صنعت بذر -توليدكننده، تأمينكننده و واردكننده بذر- و كشاورزان شرايطي ايجاد نمايند كه با افزايش عرضه بهترين بذرها، توليد محصولات كشاورزي در واحد سطح افزايش يابد و تأمين محصولات كشاورزي مورد نياز كشور با استفاده از سطح زير كشت و آب كمتر امكانپذير گردد تا از اين طريق به كاهش بحران آب نيز كمك شود.
جاي خوشوقتي است كه طي چند دهه اخير در ايران شركتهاي خصوصي متعددي در بخش بذر ايجاد شده است كه نقش بسيار مثبتي در توليد و واردات بذر ايفا كرده و موفق شدهاند با عرضه دائمي ارقام مرغوب، پرمحصول و مقاوم به بيماريها، مزارع پيشرفتهاي را كه تعداد آنها در ايران دائمأ درحال افزايش است ياري كنند تا عملكرد و كيفيت محصول خود را هر سال بالا تر ببرند بهطوريكه عملكرد بعضي مزارع پيشرفته ايران تفاوت چنداني با مزارع خوب كشورهاي اروپائي و آمريكائي ندارد. اين فعاليتها لااقل در مورد محصولاتي مانند سبزي و صيفي، كلزا، سويا و ذرت بسيار ثمر بخش بوده است كه ذيلأ بعضي نمونههاي آن ذكر ميشود:
متوسط توليد گوجه فرنگي در ايران حدود40 تن در هكتار است، ولي در مزارعي كه از بذرهاي مرغوب توليد شده توسط شركتهاي خصوصي داخلي استفاده ميكنند توليد 80 تن و 100 تن در هكتار بسيار رايج است. در مورد بذرهاي هيبريد وارداتي بخصوص ارقامي كه در سالهاي اخير معرفي شدهاند ميزان عملكرد بهطور قابل ملاحظهاي بالاتر است و عملكرد 150 تن در هكتار و بالاتر از آن در موارد متعدد گزارش شده است. ميزان عملكرد ارقام هيبريد گوجه فرنگي گلخانهاي كه تمامي بذر آن وارداتي است به 400 تن درهكتار ميرسد.
نكته جالب اين است كه در مزارع و گلخانههاي پيشرفتهاي كه از بذرهاي جديد گوجه فرنگي استفاده ميكنند سودآوري مضاعف وجود دارد. بدين معني كه كشاورز علاوه بر عملكرد بالاي اين بذرها از تفاوت قيمت قابل ملاحظه گوجه فرنگي توليدي كه معمولأ بازارپسندي فوقالعادهاي دارد نيز سود ميبرند.
مثال دوم هندوانه است كه عملكرد بذرهاي غيرهيبريد در مزارع سنتي معمولأ حدود 25 تن در هكتار است. حال آن كه در مزارع پيشرفته كه از بذرهاي هيبريد مرغوب استفاده ميكنند توليد 60 تن در هكتار كاملأ عادي است، ضمن اين كه ميوه هيبريدهاي جديد معمولأ قابليت نگهداري و كيفيت خوراكي فوق العاده دارد و براي صادرات بسيار مناسب است. بههمين جت كشاورز ميتواند علاوه بر توليد بيشتر از قيمت فروش بالاتر آن نيز برخوردار شود.
انتشار اخبار سودآوري اين محصولات و استقبال بازار از ويژگيهاي كيفي بذرهاي جديد هيبريد علاوه بر سودآور شدن كشاورزي، موجبات رونق ساير مشاغل حاشيهاي كشاورزي را نيز فراهم كرده است. جالبتر اينكه وقتي توليد گوجه فرنگي در نقاط معتدل و سردسير كشور پايان مييابد، كشت آن در هرمزگان و بوشهر و سپس خوزستان آغاز ميشود و اين مناطق عرضه محصول تازه گوجه فرنگي را با صرفه اقتصادي آغاز ميكنند. برداشت اين قبيل محصولات سودآور در مناطق مختلف علاوه بر اشتغال پايدار، ماندگاري در روستا و مهاجرت معكوس را نيز تشويق ميكند. خوشبختانه جهش مثبت عملكرد و سودآوري منحصر به گوجه فرنگي و هندوانه نيست و محصولات متنوعي مانند خيار، خربزه، فلفل، بادنجان، هويج، كاهو، لوبيا، ذرت شيرين، پياز، وانواع كلم را نيز شامل ميشود.
قابل توجه اينكه ژرم پلاسم و لاينهاي والديني مرغوب براي اين قبيل محصولات كه حاوي خصوصيات مطلوب مانند عملكرد بالا و مقاومت به امراض و غيره باشد در بين ارقام بومي ايران كمتر يافت ميشود. بههمين جهت فعاليت بهنژادي كه صرفأ بر ژرم پلاسم داخلي متكي باشد تقريبأ غيرممكن است. بههمين جهت شعار خودكفائي در بذر را لااقل براي اين محصولات جز يك روياي غيرقابل تعبير به چيز ديگري نميتوان تشبيه كرد، اگر چه محققان و بهنژادگران داخلي فعاليت خود را در اين زمينه استمرار ميدهند تا به نتايج مثبتي برسند.
سخنراني امسال دكتر روحاني رئيس جمهور در پنجمين كنگره سراسري خانه كشاورز و تأكيد وي بر اينكه حتماً لازم نيست همه محصولات را در كشور بكاريم و صحبتهاي مهندس عباس كشاورز معاون امور زراعت در اين مراسم مبني بر اينكه در برخي كشتها نميتوانيم خودكفا باشيم، نقطه پاياني بر اين روياي قديمي بود. اين دو موضعگيري رسمي رئيس جمهور و متولي زراعت كشور ميتواند نويدي بر رونق گرفتن توليد و تأمين بذور با مشاركت علمي و بهرهگيري از دانش فني و همراهي شركتهاي پيشرو بذر دركشورهاي مترقي باشد. زيرا خودكفايي در توليد بذور همه گياهان در كشور، اگر غيرممكن نباشد فوقالعاده زمانبر خواهد بود. در سال 1395 بيش از 8 ميليارد دلار محصولات كشاورزي مختلف به كشور وارد شده است كه صرفأ 140 ميليون دلار آن مربوط به واردات بذر بوده است. اين رقم كمتر از 2 درصد كل واردات محصولات كشاورزي است در حالي كه اثرات شگرف بذرهاي وارداتي بر افزايش توليد محصولات داخلي بهمراتب از اين رقم بيشتر است و ميتواند بهميزان چندين برابر واردات بذر از واردات محصولات كشاورزي بكاهد.
ديگران چگونه پيشرفت ميكنند
در امريكا يا فرانسه بهنژادگران و فعالين صنعت بذر بهطور مستمر از همكاري و مساعدت دانشگاهها و موسسات تحقيقاتي مختلف دولتي و غيردولتي استفاده ميكنند و مثلا چنانچه به دنبال توليد بذور مقاوم به بيماري باشند علاوه بر دريافت ژرم پلاسمهاي مورد نياز، ازخدمات جنبي سازمانهاي مختلف برخوردار ميشوند ولي در ايران اين قبيل خدمات هنوز بهصورت عملي در اختيار محققين بهنژادگر نيست.
خبرنگاران نشريه از استانهاي جنوبي خبر ميدهند كه ويروس جديدي بنام ty lcv مزارع گوجه فرنگي جنوب را آلوده كرده است و زردي و پيچيدگي برگ گوجه فرنگي و نابودي بوته و محصول را موجب ميشود. متأسفانه فعاليت محققين داخلي هنوز در مبارزه با اين ويروس به نتيجه عملي نرسيده است، ولي انواع جديد بذر گوجه فرنگي هيبريد كه توسط شركتهاي خصوصي انتخاب و از خارج وارد شده است عملأ نسبت به اين ويروس مقاوم است و حتي در صورت كاشته شدن در اراضي آلوده نيز بوتههاي عاري از ويروس توليد ميكند. در اين راستا و با توجه به برونسپاري وظايف تحقيقاتي دولت، به نظر ميرسد كه شركتهاي فعال در صنعت بذر، بهخوبي ميتوانند از طريق استمرار و توسعه فعاليتهاي تحقيقاتي و بهنژادي بذور، سهمي از اين تحقيقات را بعهده بگيرند، زيرا كارشناسان اين شركتها براي تأمين بذر مورد نياز، بهترين ارقام باكيفيت جهان را در تطبيق با شرايط اقليمي و آب و خاك ايران انتخاب ميكنند و پس از كشت آزمايشي در مزارع شاهد و تكرار آن، در صورتي كه نتايج حاصله با شرايط و نيازهاي كشور منطبق باشد، اقدام به عرضه آن مينمايند. اين حركت همانطور كه تاكنون ديده شده است ميتواند موجبات تحقق برنامههاي تحقيقاتي دولت درمورد ارتقاء سطح توليد در مزارع ايران را فراهم آورد.
حرف آخر
ساماندهي امر بذر بهمعني آن است كه توليد حدود يك صدميليون تن محصول سالانه با موفقيت به نتيجه مطلوب برسد. بنابراين همانطور كه تاكنون در برنامه كاري معاونت زراعت وزارت جهاد كشاورزي بوده است، همه تلاش دولت -وزارت صنعت، معدن و تجارت، گمركات، وزارت اقتصاد و دارايي، بانكها و- ... بايد بر اين قرار گيرد كه توليد بذور مناسب، تأمين يا واردات بذور باكيفيت و پرمحصول همواره از حمايت و تسهيلات سازمانهاي دولتي ذيربط برخوردار باشد.
ماهنامه دام و کشت و صنعت - شماره ۲۱۱ - سال ۱۳۹۶
کارشناسان ما در مورد مشکلات تولید محصولات، که نمیتوانید برای آن جوابی پیدا کنید؛ میتوانند به شما کمک کنند
info@iranAgriMagazine.com