سهم اندک ایران از گردش مالی بالای گیاهان دارویی
مظلومیت گیاهان دارویی

کیان کاظمی

گیاهان دارویی رشته پیوند سلامت انسان با طبیعت از هزاران سال پیش بوده‌اند و آن‌گاه که انسان دچار عارضه یا یک بیماری شده به طبیعت روی آورده است. یافتن خواص دارویی گیاهان ناشی از ذهن کاوشگر انسان و نوع زندگی او در دشت‌ها و مراتع و کوهپایه‌ها بوده که تدریجاً موجب پیدا شدن افرادی با نام حکیم در جوامع بشری شد و این افراد با کنجکاوی و ذهن جستجوگر خود موجبات تأمین سلامتی انسان‌ها را فراهم آوردند.
در حال حاضر این مقوله با عنوان طب سنتی و سابقه‌ای به قدمت تاریخ، هنوز در خدمت انسان‌ها است و شاید تا آینده‌های دور این چنین باشد.
هم اکنون بسیاری از کارخانه‌های داروسازی نیز که معمولاً از مواد شیمیایی استفاده می‌کنند، داروهایی با منشأ گیاهی نیز تولید می‌نمایند که از همه جهت مورد تأیید می‌باشند.
دکتر حسین زینلی، مشاور معاون وزیر و مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی در گفت‌وگو با نشریه «دام و کشت و صنعت» با اشاره به این موضوع که گیاهان دارویی در ایران بسیار مظلوم واقع شده‌اند و از نظر اعتبارات هیچ توجهی به این گیاهان انجام نشده است، گفت: توجه به این گیاهان عواید زیادی برای کشور در پی خواهد داشت.
زینلی ادامه داد: در سال 1396 برای اولین بار در وزارت جهادکشاورزی برای گیاهان دارویی در سطح ملی یک مجری انتخاب شد، چراکه گیاهان دارویی پیش از این در زیربخش محصولات دیگر قرار داشتند و توجه کمتری به آن‌ها می‌شد که عمدتاً در حد حفظ این گونه‌ها بود و استفاده از این گیاهان نیز به‌صورت محدود به‌عنوان دارو و غذا انجام می‌شد. اما در سال 1396 به دلیل تدوین سند ملی گیاهان دارویی که مورد تأیید مقام معظم رهبری قرار گرفت، توجه به این گیاهان بیشتر شد هرچند که هنوز هم با وجود شرایط تحریم، به اهمیت این گیاهان آن‌چنان که باید توجه نمی‌شود.
وی گفت: در حال حاضر بیش از 4هزار فرآورده گیاهان دارویی در طب سنتی داریم و چندهزار داروی به‌دست آمده از این گیاهان در مرحله اخذ مجوز هستند که نشان می‌دهد کشور می‌تواند 60 تا 70 درصد نیاز دارویی خود را از گیاهان دارویی تأمین کند. با عنایت به این مسئله که عوارض سوء داروهای شیمیایی ممکن است از خواص درمانی آن‌ها بیشتر باشد، دنیا در حال حرکت به سمت داروهای با پایه گیاهی است.
زینلی ادامه داد: در شرایط فعلی که مورد تحریم هستیم، استفاده از گیاهان دارویی یکی از بهترین گزینه‌ها برای ما است؛ چراکه در داخل کشور به دلیل پتانسیل‌هایی که داریم، می‌توان آنها را به‌صورت ارگانیک و باکیفیت بالا تولید کرد و نیاز دارویی جامعه را تأمین نمود. ضمن این‌که با توجه به وجود خشکسالی‌های درازمدت و واقع شدن کشورمان در یک منطقه گرم و خشک، این گیاهان برای شرایط اقلیمی ما بسیار مناسب‌اند و می‌توانند تراز تجاری بخش غذایی را بهبود بخشند. شاید بتوان گفت که عمده گیاهان دارویی در کشور ما در مناطق با 80 تا 100 میلی‎متر بارندگی تولید می‌شود. مثلاً در مناطقی مانند خور و بیابانک با کمترین مصرف آب، گیاهان دارویی مانند زیره سیاه و آویشن شیرازی تولید می‌شود. در خراسان رضوی که میزان بارندگی آن بسیار کم است، چند هزار هکتار از اراضی به کشت گیاهان دارویی اختصاص دارد. حتی بسیاری از گیاهان دارویی به‌صورت خودرو رشد کرده و مردم از آن‌ها ارتزاق می‌کنند.

جهش در کاشت گیاهان دارویی
زینلی اعلام کرد: در دو سال گذشته رشد بسیار خوبی در کشت گیاهان دارویی اتفاق افتاده و بیش از صد درصد اهداف ما در این مورد تحقق پیدا کرده است به‌نحوی‌که سال 1398 سطح زیرکشت گیاهان دارویی از مرز 228 هزار هکتار فراتر رفت که 120 هزار هکتار آن مربوط به گیاه زعفران است.
وی افزود: یکی از برنامه‌های ویژه وزارت جهادکشاورزی در مورد گیاهان دارویی این بوده که روی محصولاتی که واردات بیشتری داریم تمرکز کند. بعضی از این گیاهان اتفاقاً در گذشته از کشور ما صادر می‌شده، اما بر اثر بی‌توجهی تولید آن‌ها کاهش یافته است.

نگاه تکنولوژی ‌محور
مجری طرح گیاهان دارویی عنوان کرد: نگاه ما به گیاهان دارویی باید تکنولوژی ‌محور باشد تا بتوانیم مزیت رقابتی کشور را افزایش دهیم و اگر در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته باشیم، با توجه به مجموع شرایط و پتانسیل‌هایی که از نظر اقلیمی، منابع ژنتیکی و... در ایران وجود دارد، پیشرفت‌های زیادی در زمینه گیاهان دارویی اتفاق خواهد افتاد.
زینلی افزود: یکی از برنامه‌هایی که وزارت جهاد کشاورزی در جهت حمایت از تولید گیاهان دارویی انجام داده توجه به مکانیزاسیون و ماشین‌های مورد نیاز این بخش است. 
کاشت مکانیزه گیاهان دارویی را به خاطر مزایای فراوانی که دارد اجرایی کرده‌ایم. 10 هزار هکتار زیره سبز را در سال گذشته به‌صورت کاملاً مکانیزه کشت و 60 درصد گیاه سیاه‌دانه هم به‌صورت مکانیزه کشت شده است و درصدد بسط این رویکرد برای دیگر گیاهان دارویی نیز هستیم.

دانشگاهیان و مراکز تحقیقاتی به گیاهان دارویی توجه نشان دهند
مجری طرح گیاهان دارویی ادامه داد: یکی از مشکلات عمده ما در مورد این محصولات، ماشین‌های برداشت است که از دانشگاهیان و مراکز تحقیقاتی و بخش خصوصی انتظار ورود به این موضوع را داریم. از دولت و مجلس هم انتظار داریم که اگر گیاهان دارویی را با اهمیت می‌دانند تسهیلات و اعتبارات لازم برای حمایت از این محصولات را اختصاص دهند؛ چراکه متأسفانه اعتبارات مناسبی برای این گیاهان اصلا وجود ندارد.
این در حالی است که به‌عنوان مثال، ما حتی برای بوجاری محصول تولیدی سیاه دانه هم مشکل داریم و باید محصول را برای بوجاری به هندوستان بفرستیم.
زینلی گفت: متأسفانه ایران در سال 2019 حدود 450 میلیون دلار مواد عطری، اسانس و مواد آرایشی و بهداشتی وارد کرده[این آمار در مورد واردات رسمی است] که قسمت اعظم آن می‌تواند از منابع داخلی تأمین شود. وزارت جهاد کشاورزی آماده تأمین مواد اولیه، مواد ثانویه و اسانس‌ها برای کل صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی می‌باشد و اگر کارخانجات مناسب وجود داشته باشد ما به هر میزان که به این گیاهان نیاز باشد آن را تولید خواهیم کرد.
این وزارتخانه آمادگی دارد تا همکاری با صنایع را به روش‌های مختلف مانند: 1- تولید مواد اولیه به میزان مورد نیاز 2- کشاورزی قراردادی 3- تأمین محصولات براساس درخواست و فرمولاسیون مورد نیاز و... انجام دهد.
وی در مورد زیان‌های عدم وجود تکنولوژی لازم در کشور می‌گوید: برای مثال 70 درصد سطح زیرکشت گل محمدی (به میزان 30هزار هکتار) در اختیار کشور ایران است و 12 میلیون دلار صادرات از آن دارد، اما متأسفانه با این‌که در دنیا هر کیلو اسانس گل محمدی در حدود 16 هزار دلار به فروش می‌رود، اسانس تولیدی در کشور ما کیلویی 6-3 هزار دلار به فروش می‌رود؛ چون تکنولوژی پیشرفته نداریم تا محصول مورد سفارش مشتری را تولید کنیم. محصول خام ما را خارجی‌ها می‌خرند و با تکنولوژی‌های پیشرفته‌ای آن را عصاره‌گیری و به نام خودشان به بازار عرضه می‌کنند.
زینلی با بیان این‌که در سال گذشته گردش مالی اسانس‌ها، عطرها و عصاره‌ها 145 میلیارد دلار در دنیا بوده اما سهم ما از این بازار بسیار اندک است، گفت: باید بازاریابی، ایجاد شرکت‌های هلدینگ بزرگ و ایجاد صندوق‌های سرمایه‌گذاری را در دستور کار قرار دهیم.
در سال جاری دو صندوق سرمایه‌گذاری در زمینه زعفران را شکل خواهیم داد. انبارهای بورس کالا در زعفران و زیره را گسترش داده و در حال حاضر بیش از 100 تن ظرفیت انبار زعفران داریم. در زمینه تولید زیره هم در سه استان انبارهای بورس زیره را شکل داده‌ایم.

لزوم وجود مدیریت واحد
زینلی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: طرح گیاهان دارویی براساس زنجیره ارزش، کار خواهد کرد و مبنای آن براساس کشاورزی قراردادی است که بایستی استراتژی واحدی برای هر کدام از گیاهان دارویی اجرا شود. یعنی گیاهان دارویی توسط مرکز ملی گیاهان دارویی مدیریت و صادرات و واردات گیاهان دارویی در کنترل این مرکز ملی باشد. به عنوان مثال قیمت زعفران در چند سال گذشته به شدت افول کرده به‌طوری‌که از 4000 دلار به 400 دلار و ارزش آن ده برابر کاهش پیدا کرده است. دلیل آن تاجران یک‌بار مصرف و دلال‌های مزاحم برای تاجرهای بزرگ می‌باشند که با قاچاق زعفران به خارج از کشور باعث شدهاند عرضه رقابتی در خارج از کشور اتفاق بیفتد. دلیل آن ندادن مالیات و برنگرداندن ارز صادراتی است. این دلال‌ها توان رقابتی بیشتری با تاجران قدیمی و بزرگ پیدا کرده و باعث افت قیمت زعفران شده‌اند. پس لازم است که روی صادرات نظارت وجود داشته باشد و حداقل قیمت‌های صادراتی برای چنین محصولاتی اعمال شود تا در بازارهای جهانی این همه با افت قیمت مواجه نشویم.

گیاهان باارزش‌تر از زعفران هم داریم
وی افزود: در حال حاضر سطح زیرکشت زعفران بسیار توسعه پیدا کرده اما عملاً از توسعه کشت این گیاه حمایت نمی‌کنیم، مگر این‌که حلقه‌های مختلف آن مانند گسترش صنایع تبدیلی و توسعه بازارهای هدف آن اتفاق بیفتد. لذا، تمرکز ما بر روی بعضی گیاهان دارویی دیگر است و اعتقاد داریم که گیاهانی وجود دارند که از زعفران ارزش دلاری و ارزآوری بیشتری دارند. گیاهانی مانند موسیر، زیره سیاه، آویشن شیرازی و ثعلب کوهی بسیار ارزآور خواهند بود و به شدت در حال کار روی این چهار گیاه هستیم، اما مهم‌ترین مشکل ما در شرایط فعلی تأمین نهاده بذر این گیاهان است.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۴۱- تیر ۱۳۹۹