تولیدکنندگان داخلی مهجور واقع شده‌اند
چالش‌های تولید و تأمین کودهای فسفات

کود، یکی از نیازها و نهاده‌های اساسی در کشاورزی است که اهمیت تأمین آن برکسی پوشیده نیست. به‌طوری که در کشاورزی رایج، بدون استفاده از کودها می‌توان گفت تولید محصولات کشاورزی عملاً راه به جایی نخواهد برد. 
در کشاورزی پیشرفته و حتی در مناطقی از ایران، در یک زمین زراعی 3 نوبت کشت طی سال زراعی صورت می‌گیرد و صدها کیلوگرم مواد غذایی از آن برداشت می‌شود، در صورت عدم تأمین کودهای مورد نیاز، عملاً رمقی برای خاک باقی نمی‌ماند تا گیاهی در آن پرورش و محصولی تولید شود.
از طرف دیگر در کشت‌های متراکم مانند گلخانه‌ها و کشت هیدروپونیک و... نیز باید نیازهای غذایی گیاه به‌خوبی تأمین تا سرمایه‌گذاری انجام شده به هدر نرود.
عمده کودهای مورد نیاز براساس میزان مصرف آن، به دو گروه عناصر ماکرو و میکرو دسته‌بندی می‌شود. در گروه عناصر ماکرو که نیاز بالاتری به آن‌ها وجود دارد، به‌طور عمده شامل کودهای نیتروژن، فسفر و پتاس و... می‌باشد. 
در این شماره طی گفت‌وگویی با دکتر هادی اسدی رحمانی، رئیس موسسه تحقیقات خاک و آب کشاورزی در مورد نیاز کشور به کود و چگونگی تأمین آن به گفت‌وگو نشسته‌ایم.
از آن‌جایی‌که به نظر می‌رسد تأمین کودهای نیتروژن و پتاس اندکی آسان‌تر و عملاً مشکلی در تأمین آنها وجود نداشته باشد، لذا چنانچه ملاحظه خواهید کرد با توجه به اهمیت و چگونگی تأمین کودهای فسفر، مصاحبه به این سمت سوق داده شده و مشکلات تأمین این کود در گفت‌وگو با وی مورد بررسی قرار گرفته است.
هادی اسدی رحمانی، دانش‌آموخته کارشناسی خاک دانشگاه تهران و کارشناسی‌ارشد بیولوژی خاک در همین دانشگاه و دکترای میکروبیولوژی خاک در دانشگاه تربیت‌مدرس است.
وی دوره پسادکتری خود را در زمینه ژنتیک باکتری‌های ریزوبیومی خاک در دانشگاه هلسنیکی فنلاند در سال 2008 طی کرده و از سال 1397 بدون ادعا و به‌صورت تمام وقت در خدمت کشاورزی بوده و ریاست مؤسسه تحقیقات خاک و آب را بر عهده دارد.

چه مشکلاتی پیش روی تولید داخلی کودها به‌‌ویژه فسفات وجود دارد؟
اخیراً شرکت خدمات حمایتی به تولیدکنندگان کودهای شیمیایی پیشنهاد داده که هر اندازه کود فسفات تولید کنند، آن را خریداری می‌کند. تولیدکنندگان نیز در ابتدا قول تولید۲۰۰ الی 250 هزار تن را دادند. اما به نظر می‌رسد در سال جاری حدود 100 هزار تن توان تولید داشته باشند. در بررسی علل این کاهش تولید، تولیدکنندگان مقصر نیستند بلکه مشکل در سیاست‌های کلی که اجازه رشد و توسعه به تولید داخلی کودها داده نشده است، می‌باشد.
ضرورت ایجاب می‌کند که مجامع علمی و مؤسسه خاک و آب، پیام‌های لازم را برای آینده کشاورزی اعلام نمایند. به‌عنوان نمونه در شرایط فعلی لازم است مصرف کود سوپرفسفات تریپل را کم کنیم و نیازمان را به سمت سوپرفسفات ساده سوق دهیم؛ چون در کشور توان تولید سوپرفسفات تریپل را که وارداتی است در حجم موردنیاز کشور نداریم (تولید آن هم بسیار گران است)، اما میزان سرمایه‌گذاری لازم برای تولید سوپرفسفات ساده، کمتر است و مزیت این کود آن است ‌که صنایع لازم برای تولید آن از گذشته تا حدودی شکل گرفته و امکان توسعه آن هم فراهم است.
تاکنون دولت کود سوپرفسفات تریپل را با ارز رسمی وارد می‌کند و علاوه بر آن یک یارانه ریالی هم به آن می‌دهد تا با قیمت مناسب در اختیار کشاورز قرار گیرد، عملاً برای تولیدکننده داخلی که براساس بازار آزاد، محصولش را تولید می‌کند، توانی برای رقابت باقی نمی‌ماند و به‌تدریج از چرخه تولید خارج می‌شود. بنابراین در این شرایط نباید انتظاری از صنایع داخلی داشت. متأسفانه به خاطر سیاست‌گذاری‌های اشتباه، بسیاری از شرکت‌های داخلی در حال تعطیل شدن هستند. اگر در گذشته مقداری به تولید داخلی بها داده شده بود اکنون به ظرفیت مناسبی برای تولید رسیده بودیم که بتوانیم نیاز داخلی را تأمین کنیم.
هم اینک و در شرایط فعلی، نگرانی تولیدکنندگان سوپر فسفات ساده این است که تحریم‌ها لغو و دلارهای نفتی حاصل از فروش نفت به کشور وارد شوند و دولت دوباره سوپرفسفات تریپل وارد کند. این بی‌اعتمادی در بین تولیدکنندگان وجود دارد که با چنین فضای بی‌اعتمادی، هیچ تمایلی به سرمایه‌گذاری در این صنعت وجود ندارد.
مؤسسه خاک و آب در سال 1390 طرحی را ارائه داده که بر اساس توان تولیدکنندگان داخلی، کشاورزی کشور باید به سمت مصرف کود سوپر فسفات ساده برود، اما متأسفانه تاکنون محقق نشده است.

آیا معادن فسفات کافی در کشور داریم؟ در چه مناطقی از کشور معادن مناسب‌تری دیده می‌شود و میزان نیاز کشاورزی ایران به فسفات چقدر است؟
به اندازه کافی معادن فسفر در کشور موجود است و مؤسسه تحقیقات خاک و آب با کمک سازمان زمین‌شناسی گزارشی تهیه کرده که تمامی معادن خاک فسفر در کشور شناسایی و حتی میزان ذخایر این معادن هم مشخص شده است. فقط باید بخش خصوصی حضور یافته و مجوز بهره‌برداری از این معادن به دور از سخت‌گیری‌های بی‌مورد به آنها داده شود تا خاک را برداشت و برای تولید کود به فروش برساند.
مثلاً در منطقه چهارمحال و بختیاری و دیگر مناطق، معادن زیادی وجود دارد که امکان تأمین نیاز صدها سال را در خود ذخیره دارد. خوشبختانه وزارت جهاد کشاورزی و شخص آقای دکتر خاوازی اهتمام ویژه‌ای برای رونق تولید داخلی کود فسفات دارند و توصیه اکید دارند که فرآیندها را برای بخش تولید ساده‌تر کنند تا زنجیره تولید کود شکل بگیرد.
یادآوری کنم فسفر یک عنصر کلیدی در کشاورزی دنیا و کشور ما محسوب می‌شود. رسیدن به مرحله خودکفایی و این میزان تولید، 2 تا 3 سال زمان می‌برد ولی توان لازم در داخل وجود دارد. چنانچه بخواهیم تمام نیازمان را با سوپرفسفات ساده تأمین کنیم به یک میلیون تن کود نیاز داریم.

کاهش جدی استاندارد فسفر

داستان خاک فسفات وارداتی چیست؟ چرا از آن بهره‌برداری نمی‌شود؟
کشور ما عمدتاً در تولید دو نوع کود مشکل دارد؛ یکی در کودهای فسفر و دیگری در پتاس. برای تأمین نیتروژن مشکل چندانی وجود ندارد، اوره را راحت‌تر و از صنایع نفت و گاز به دست می‌آوریم. در حال حاضر 5/7 میلیون تن تولید اوره داریم که فقط 5/2 میلیون تن آن مورد نیاز کشور است و 5 میلیون تن آن را صادر می‌کنیم اما در این میان مسئله فسفر مقداری حادتر است.
وزیر محترم جهاد کشاورزی طی حکمی مسئولیت خودکفایی کود را به مهندس رسولی داده و شرکت خدمات حمایتی رایزنی‌هایی برای واردات خاک فسفات انجام داده و قول مساعد نیز گرفته است.
اطلاع دارید که برای تولید یک میلیون تن کود سوپرفسفات ساده حداقل به 700-600 هزار تن خاک فسفات نیاز داریم و در صورتی‌که از خاک فسفات وارداتی استفاده کنیم، این مقدار باید با کشتی به ایران حمل شود.

محتوای فسفر وارداتی یا معادن کشورمان را چگونه مقایسه می‌کنید؟
البته محتوای فسفر وارداتی از فسفر معدن «آسفوردی» کشورمان مقداری کمتر است. تولیدکنندگان داخلی عنوان می‌کنند که از این فسفر نمی‌توانند طبق استاندارد مورد نظر موسسه تحقیقات خاک و آب، کود مناسب تولید نمایند و لازم است که مؤسسه مربوطه استانداردهایش را تغییر دهد. به نظرم با انتظاراتی که تولیدکنندگان دارند عملاً کود مناسبی تولید نمی‌شد اما تا جایی که امکان داشته باشد در "بازه مجاز استاندارد" تولیدکنندگان مورد حمایت قرار می‌گیرند.
یک مشکل دیگر آن است که باید خاک فسفات از خارج برسد و معضل بعدی آن که ظرفیت تولیدکنندگان داخلی به اندازه کافی توسعه نیافته و حدود 100 هزار تن در سال جاری است که حتی در صورت تأمین خاک فسفات باز هم توان تولید بر اساس میزان نیاز وجود ندارد.
در کل، مؤلفه‌های تولید مقداری پیچیده است و کار را سخت می‌کند، اما چون صنایع تولید کود به این خاک فسفات وابسته می‌باشند، اگر خاک فسفات به این صنایع نرسد عملاً کاری از پیش نمی‌رود.

قیمت خاک فسفات در چه حد و اندازه‌ای است؟
در شرایط فعلی متأسفانه خاک فسفات با قیمت بالا به دست صنایع کود می‌رسد. پیش‌بینی می‌شود با افزایش نرخ ارز خاک فسفات داخلی با افزایش قیمت مواجه است. براساس شنیده‌ها خاک فسفات وارداتی با قیمت حدود ۹۵ دلار به‌ازای هر تن تحویل کشور خواهد شد.

آیا جایگزینی فسفر با کودهای زیستی و آلی، امکان‌پذیر است؟
برای تولید محصولات کشاورزی کودهای فسفره به شدت مورد نیاز است و باید فکری به حال آن کرد، مگر آن‌که با جایگزینی بعضی از کودهای دامی و زیستی، مقداری از آن نیاز را تأمین کرد. تنها کاری که در این شرایط می‌توان انجام داد این است که با افزودن موادی مانند: ماده آلی، بقایای گیاهی و استفاده از میکروارگانیسم‌ها، بخشی از این نیاز خاک تأمین گردد

یکی از راه‌حل‌ها آن است که کودهای قدیمی را جایگزین و از کودهای جدید استفاده کنیم که از اسیدفسفریک تهیه می‌شوند؟ آیا این روش قابل استفاده است؟
راهکارهای متنوعی وجود دارد، اما این‌که یک دفعه بخواهیم در این حجم نیاز کشور را تأمین نمائیم عملی امکان‌پذیر نیست. در دنیا هم عملاً بیشترین مقدار فسفر از همین کودهای سوپرفسفات تریپل و سوپرفسفات ساده تأمین می‌شود. اما راهکارهای دیگری نیز وجود دارد. مثلاً اگر کود دامی یا آلی را با گوگرد مخلوط و استفاده کنید به دلایلی می‌تواند موثر باشد. یا این‌که از قارچ مایکوریزا استفاده شود؛ چون حجم ریشه را افزایش می‌دهد و فسفر و پتاسیم را در اختیار گیاه قرار می‌دهند. اما این جایگزینی‌ها جوابگوی حجم بالای نیاز ما نیست.

پتاس هم در این زنجیره مغفول واقع شده، نیاز به این کودها در کشور چه اندازه است؟
سالانه به حدود 200 هزار تن کود پتاس نیاز داریم. زمانی که ما دانشجو بودیم، اساتید خاک‌شناسی می‌گفتند که خاک‌های ایران از نظر پتاس غنی است، اما بر اساس پژوهشی که مؤسسه تحقیقات خاک و آب، روی 3 هزار داده که از نقاط مختلف کشور برداشت کرده، مشخص شده که تقریباً در 70 درصد اراضی کمبود فسفر وجود دارد که این موضوع در مورد پتاسیم حدود 50 درصد است. یعنی وضعیت خاک‌های ما از نظر پتاس اندکی بهتر است. علاوه بر این، فسفر با سرعت بیشتری در خاک رسوب و از شکل قابل استفاده گیاه خارج می‌شد.
بسیاری از کشورهای دنیا به کشاورزان آموزش می‌دهند که بقایای گیاهی را به خاک برگردانند یا متدهای لازم را به کشاورزان آموزش ‌می‌دهند تا بخشی از نهاده‌هایی مانند کود را از همین مواد در دسترس‌شان تهیه کنند، اما متأسفانه کشاورزان ما(در بسیاری موارد برای اینکه فصل کشت را از دست ندهند) بقایای گیاهی را آتش می‌زنند.
بعد از گذشت 60 سال از شروع مطالعات خاک شناسی در کشور، هنوز فقط 18 میلیون هکتار از خاک‌هایمان را در کشوری که 165 میلیون هکتار است، مطالعه کرده‌ایم. یعنی فقط 13-12 درصد مطالعات خاک شناسی انجام داده‌ایم.
کشاورزی هم ساده است و هم سخت. یعنی اگر علمی جلو بروید حتماً نتیجه می‌گیرید، اما اگر غیرعلمی پیش بروید ممکن است نتیجه‌ای به دست نیاورید. نقشه‌های خاک لازمه کشاورزی مناسب است. مثلاً در منطقه‌ای در یکی از استان‌ها باغ احداث کرده‌اند اما جواب نداده و خشک شده است. پس از بررسی منطقه و بررسی نقشه‌های خاک شناسی منطقه، معلوم شد که خاک این منطقه قبلاً بررسی شده و معلوم بوده که برای درختکاری اساساً مناسب نبوده است.

در مورد کودهای زیستی چگونه فکر می‌کنید؟
با بزرگ‌نمایی کودهای زیستی مخالفم، اما در مجموع می‌توانند حدود 25-20 درصد کمبود کود کشور را جبران کنند. گاهی با یک بسته از این کودها می‌توانید تا 600-500 کیلوگرم تولید را افزایش دهید. امکان دستیابی به این حجم از تولید کودهای زیستی برای کشور آسان‌تر است.

چند شرکت در حوزه کودهای زیستی فعال هستند؟
شرکت‌های زیادی در این زمینه فعالیت دارند. بعضی شرکت‌ها مانند: کارا، طبیعت‌گرا مهرآسیا، آلکان، زیست فناور سبز، پیشتاز و آریان، جزو شرکت‌های خوب هستند. فقط کافی است که مقداری به این شرکت‌ها توجه شود و مورد حمایت قرار گیرند تا کیفیت ملاک اصلی تولید آن‌ها گردد.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۴۱- تیر ۱۳۹۹