نقش بخش خصوصی در صنعت بذر ایران
ضرورت خروج از
دایره تنگ انحصارات دولتی

پیش از این و در شماره‌های گذشته مجله «دام و کشت و صنعت» طی مطالب فراوانی به بذر و اهمیت غیرقابل انکار آن در کشاورزی و تولید محصولات زراعی پرداخته‌ایم. از جمله موضوعاتی که در این مطالب عدیده بسیار گفته آمد و اندک توجهی به آن نشد مشکلاتی بود که بخش خصوصی تولید و تأمین بذور با آن مواجه بوده و هستند.
از همین دست در شماره 230 مجله طی مطلبی با عنوان «یک نامه و چندین تناقض» به نامه‌ای اشاره شد که توسط وزیر وقت جهاد کشاورزی به رئیس‌جمهور نوشته شده بود و در آن از وضعیت اختصاص ارز دولتی به واردات بذر گلایه کرده بود و خواستار تخصیص ارز دولتی برای واردات بذرهای خارجی شده بود و تحلیلی توسط کارشناسان مجله بر روی نامه مورد اشاره نوشته شد.
در همان جا پیشنهادهایی مانند استفاده وزیر از پیشکسوتان عرصه بذر و فعالان این حوزه به‌عنوان مشاور و نیز تشکیل «کارگروهی» از تولیدکنندگان بذر و مدیران کل بذور صیفی و سبزی و امور گلخانه‌ای برای اندیشیدن راهکاری منطقی از جمله سپردن تولیت تحقیق، تولید، تأمین و عرضه بذر به دست بخش خصوصی و با حاکمیت عرضه و تقاضا ارائه شد.
اما گویی که:
گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله ماست
آنچه البته به جایی نرسد فریاد است
با این همه مطلبی به قلم یکی از پیش‌کسوتان و کارشناسان به‌نام تولید بذور باکیفیت داخلی تهیه شده که به‌عنوان فصل‌الخطاب موضوعات بذر به نظر مطالعه کنندگان فرهیخته می‌رسد:
قسمت اعظم سرزمین ایران از دشت‌های خشک و کم‌آب تشکیل شده و در مجموع، میزان آب موجود در کشور نسبت به زمین‌های قابل کشت، کم است. در این شرایط‌، افزایش عملکرد محصولات کشاورزی در واحد سطح، از طریق مصرف بذرهای جدید پرمحصول، یکی از راه‎های مؤثری است که می‌تواند از طریق کاهش سطح زیر کشت هر محصول در کل کشور، مصرف آب کشاورزی را در ایران کاهش دهد. 
مقاله تخصصی و معتبری که توسط گروهی از کارشناسان و صاحب نظران بذر در ایران با مدیریت مهندس محمدحسین شریعتمدار، تحت عنوان «آسیب‌شناسی کشاورزی ایران از چالش‎های بذر و نهال» نگاشته شده است وضعیت صنعت بذر ایران را در مقایسه با شرایط جهانی توضیح می‌دهد. در بخش‌هایی از این مقاله آمده است: 
«نیمه دوم قرن بیستم را عصر شکوفایی تولیدات محصولات کشاورزی می‌شناسند. در این دوره (1950 تا 2010) افزایش سریع و معجزه‌آسای محصولات کشاورزی، همراه با کاهش قیمت مواد غذائی و تامین امنیت غذایی حاصل گردید.
تولید گندم 220 درصد و گوشت 700 درصد افزایش یافت. خبرگان، این جهش تولید را عمدتاً ناشی از افزایش بهره‌وری کشاورزی می‌دانند و معتقدند که سهم بذور اصلاح شده در این موفقیت بیش از 50 درصد می‌باشد. 
سرآمد دلائل این رشد، خصوصی‌سازی و تجاری‌سازی مراحل مختلف تولید، فرآوری و عرضه بذر و نهال است که پس از جنگ دوم جهانی به‌شکل وسیعی در اغلب کشورهای توسعه یافته شکل گرفت...» 
«در ایران اگرچه ظرف 50 سال اخیر توفیقات نسبی حاصل گردیده است، لیکن درمقایسه با کشورهای پیشرفته از یک طرف و با جایگاه درخور از طرف دیگر، فاصله داریم» این مقاله نتیجه گرفته است که علت عمده عقب ماندگی ایران در کار بذر را باید در دایره تنگ انحصارات دولتی جستجو کرد و فعال‌سازی بخش خصوصی مؤثر‌ترین راه برای توسعه صنعت بذر ایران است.
نکته‌ای که در جهش بزرگ نیمه دوم قرن بیستم مورد توجه قرار گرفته این است که در این دوره قسمت اعظم فعالیت‌های به‌نژادی بذر در کشورهای پیشرفته از بخش دولتی به بخش خصوصی منتقل شد و شرکت‌های خصوصی کوچک با ادغام در یکدیگر به‌صورت شرکت‌های بزرگی در آمدند که کلیه فعالیت‌های مربوط به بذر، از تحقیقات به‌نژادی تا تولید، فرآوری و عرضه بذر به‌طور کامل در هر یک از آنها متمرکز گردید. 
به‌دنبال این تغییرات، شرکت‌های خصوصی بذر که از آزادی عمل در مدیریت برخوردار بودند و محدودیت‌های بوروکراتیک بخش دولتی را نداشتند، با استفاده از پیشرفته‌ترین منابع ژنتیکی و دانش فنی، نهایت کوشش را به کار بردند تا بتوانند در رقابت با یکدیگر، ارقام هر چه پرمحصول‌تر و با کیفیت‌تر را به بازار معرفی کنند و موفق شوند که از اقبال وسیع‌تر کشاورزان و در نتیجه، فروش و سودآوری بیشتر بهره‌مند گردند. 
بر اساس آمارهای موجود، شرکت‌های بزرگ جهانی بذر به‌طور متوسط ۱۴ درصد فروش خود را به تحقیقات اختصاص می‌دهند که عامل اصلی پیشرفت سریع این شرکت‌ها در عرضه مداوم ارقام جدید‌تر و باکیفیت‌تر به‌شمار می‌آید.

فعال شدن بخش خصوصی بذر در ایران
مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر برای اولین بار بذر‌های سبزی و صیفی اصلاح شده را در دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰، ابتدا به‌صورت پاکت‌های کوچک رایگان و سپس به‌صورت تجاری و از طریق نماینده‌های فروش خود در سطح کشور به کشاورزان عرضه کرد. با این اقدام مؤسسه، کشاورزان ایران به تدریج با ارقام جدید سبزی و صیفی آن روز جهان از قبیل: گوجه فرنگی «رد کلود» و «ارلی اوربانا»؛ هندوانه «چارلستون گری» و «شوگر بیبی»؛ خیار «بت آلفا»؛ تربچه «چری بل»؛ هویج «شانتنه» و بسیاری از ارقام مرغوب دیگر آشنا شدند و به‌تدریج تقاضا برای بذرهای جدید در سراسر ایران رو به افزایش نهاد.
در دهه ۱۳۵۰، علاوه بر مؤسسه اصلاح و تهیه نهال و بذر، چند شرکت خصوصی مانند شرکت ایران بذر (با مدیریت مرحوم مهندس ژرژ سرکیسیان) و شرکت فلات ایران و ... به عرصه تولید بذر سبزی و صیفی وارد شده و به‌زودی جای شایسته خود را در بازار بذر ایران پیدا کردند.
از دهه ۶۰ به بعد تدریجاً از سهم مؤسسه اصلاح بذر کاسته شد و سهم بخش خصوصی در تولید و واردات بذر‌های مرغوب سبزی و صیفی افزایش یافت. به‌طوری‌که امروز تقریباً تمام بذر‌های سبزی و صیفی ایران اعم از استاندارد و هیبرید توسط بخش خصوصی تولید یا وارد می‌شود و شرکت‌های متعدد خصوصی کوشش می‌کنند که هرکدام با عرضه بذر‌های پرمحصول‌تر و با کیفیت‌تر و انجام تحقیقات وسیع‌تر، از رقبای خود پیشی بگیرند. در نتیجه این فعالیت‌ها تولید محصولات سبزی و صیفی در فصول مختلف سال و در نقاط مختلف کشور به‌خصوص در مزارع پیشرفته افزایش محسوس یافته است.
به‌طوری‌که اکنون در بسیاری از مزارع مدرن ایران که تعداد آنها دائماً در حال افزایش است، عملکرد و کیفیت محصولات تولیدی تفاوت چندانی با مزارع خوب سایر نقاط جهان ندارد. به‌عنوان مثال، متوسط تولید گوجه فرنگی در کشور ما حدود ۴۰ تن در هکتار است. ولی در مزارع پیشرفته ایران که از هیبرید‌های جدید وارداتی استفاده می‌کنند، عملکرد گوجه فرنگی به ۹۰ تا ۱۵۰ تن در هکتار رسیده و در گلخانه‌ها به ۴۰۰ تن در هکتار نیز بالغ می‌گردد. نظیر تحولی که در عملکرد و کیفیت گوجه فرنگی به‌دلیل استفاده از بذرهای جدید جهانی در ایران رخ داده است، در مزارع پیشرفته و در مورد سایر محصولات سبزی و صیفی ایران مانند: هندوانه، خیار، خربزه، فلفل، کاهو، انواع کلم، پیاز، هویج، و غیره نیز اتفاق افتاده و عملکرد و کیفیت این محصولات نیز به‌سرعت در حال افزایش است.

بذر محصولات زراعی
فعالیت بخش خصوصی روی سایر بذرهای محصولات زراعی ایران به‌طور نسبی دیر‌تر از محصولات سبزی و صیفی اتفاق افتاد. در بعضی از محصولات زراعی مانند گندم و جو و پنبه به‌دلیل لزوم حمایت دولت، هنوز قسمت اعظم بذر‌های مصرفی توسط سازمان‌های دولتی تآمین می‎شود. ولی اخیراً به‌ دنبال سیاست‌های روشن‌بینانه معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزی، به شرکت‌های خصوصی بذر اجازه داده شده است که در واردات و تولید بذر ذرت و دانه‌های روغنی به‌خصوص هیبرید‌های جدید و مرغوب مشارکت مؤثر داشته باشند.
در نتیجه این تحول، عملکرد محصولات یاد شده در واحد سطح و همچنین کیفیت محصولات تولیدی رو به افزایش نهاده و پیش‌بینی می‌شود که در سال‌های آینده سطح مزارع مدرن و پرمحصول ذرت و دانه‌های روغنی در ایران مانند مزارع مدرن سبزی و صیفی به‌سرعت توسعه یابد. 

بخش خصوصی و تولید بذر
در زمینه تولید بذر نیز بخش خصوصی ایران رشد و کارایی نسبتاً خوبی داشته و تعدادی از شرکت‌های خصوصی خوشنام بذر ایران در کار به‌نژادی و معرفی ارقام استثنائی به موفقیت‌های قابل ملاحظه دست یافته‌اند. به‌طوری‌که بعضی از ارقام معرفی شده توسط شرکت‌های خصوصی ایران، حتی بیش از ارقام مشابه وارداتی مورد استقبال کشاورزان ایران و بعضی کشورهای همسایه قرار گرفته است.

صادرات بذور ایرانی
بین کشورهای همسایه ایران، افغانستان و ترکمنستان بیش از سایرین از بذر‌های سبزی و صیفی تولید شده توسط بخش خصوصی ایران به‌خصوص گوجه فرنگی استفاده می‌کنند. به‎طوری‎که تعدادی از مسافرین افغانی و ترکمن هنگام بازگشت به کشور خود مقداری بذر، گوجه‌فرنگی تولید ایران را به‎عنوان سوغات همراه خود می‌برند.

ورود بذر والدینی همراه بذرهای زراعی
از سوی دیگر براساس رویه مورد عمل در معاونت زراعت وزارت جهاد کشاورزی و مؤسسه تحقیقات، اصلاح و تهیه بذر و نهال، شرکت‌های خصوصی که بعضی بذر‌های زراعی را با اجازه وزارت کشاورزی وارد می‌کنند، باید همراه هر محموله بذر هیبرید، مقدار معینی از بذر‌های والدینی همان رقم را نیز سفارش دهند و رقم هیبرید مورد نظر را در ایران تولید کنند.
بنابراین بسیاری از شرکت‌های خصوصی بذر در کنار واردات بذر‌های زراعی و بر اساس توافقاتی که با شرکت‌های خارحی منعقد می‌نمایند، ارقام هیبرید انتخابی را در ایران تولید می‌کنند و بخش عمده‌ای از نیاز‌های کشاورزان به ارقام هیبرید جدید را از جمله در مورد دانه‌های روغنی با تولید داخلی تأمین می‌نمایند. 
تنها نکته‌ای که بهتر است در این مورد رعایت شود، این است که از یک سو تمام ارقام وارداتی ممکن است مورد استقبال وسیع کشاورزان واقع نشود و در نتیجه، بعضی بذر‌های هیبریدی که بر اساس این رویه در ایران تولید می‌گردد به فروش نرود و موجب زیان گردد؛ از سوی دیگر احتمال دارد بعضی شرکت‌های واردکننده بذر تخصص و امکانات کافی برای تولید بذر هیبرید را نداشته باشند و بذر تولیدی آنها فاقد کیفیت لازم باشد که آن هم به بی‌اعتمادی کشاورزان و فروش نرفتن بذر منجر می‌شود. 
بنابراین بهتر است بذر‌های تولیدی از ارقامی انتخاب شوند که در صدر جدول «پی. وی. اس» به عنوان رقم برگزیده و مورد پذیرش کشاورزان قرار دارند.
این روش به کشاورزانی که از ارقام هیبرید تولید داخل برای کشت استفاده می‌کنند کمک می‌کند که بتوانند به عملکرد و کیفیت بالای مورد نظر خود دست یابند و از این طریق شرکت‌های تولید‌کننده نیز خواهند توانست با اعتماد به نفس بیشتر به کار تولید بذر خود ادامه داده و آن را توسعه دهند.

رؤیای خودکفایی در بذر
تا چندی پیش بسیاری از مدیران کشاورزی کشور، خودکفایی در محصولات کشاورزی از جمله بذر را از هدف‌های موجه و منطقی برای ایران تصور می‎کردند ولی به‌دنبال بروز بحران آب و نیز افزایش مداوم واردات کشاورزی از یک سو و مشاهده عملکرد استثنائی بذر‌های هیبرید وارداتی از سوی دیگر، بسیاری از صاحب نظران بذر و مدیران بلندپایه کشاورزی به این نتیجه رسیده‌اند که اتفاقاً استفاده از بذرهای پرمحصول وارداتی می‌تواند با افزایش قابل ملاحظه عملکرد مزارع ایران، صرفه‌جویی مؤثری را در واردات محصولات کشاورزی و میزان مصرف آب میسر سازد. 
نکته دیگر، مقایسه حجم اندک واردات بذر (140 میلیون دلار در سال 95) در مقایسه با حجم عظیم واردات محصولات کشاورزی (8 میلیارد و 600 میلیون دلار در همان سال) است که نشان می‌دهد واردات بذر در ایران کمتر از ۲ درصد واردات محصولات کشاورزی است که به‌طور نسبی رقم ناچیزی است.
نتایج فوق، صاحب‌نظران کشاورزی را متقاعد کرده است که برای کمک به به‎نژادگران داخلی، به‌جای ممنوع کردن واردات بذر، فعالیت آنها را از طرق دیگر مورد حمایت مؤثر قرار دهند؛ زیرا چنانچه ارقام به‎نژادگران داخلی صرفاً در یک بازار خالی از رقابت امکان مصرف داشته باشد و کشاورزان ناچار باشند بر خلاف تمایل و مصالح خود و فقط به علت عدم دسترسی به بذر‌های وارداتی از بذر‌های داخلی استفاده کنند، این نوع خودکفایی به مصلحت کشور نخواهد بود.
نکته اصلی این است که ممنوع کردن واردات بذر، به بهانه کمک به معرفی ارقام جدید داخلی، اولأ کمک قابل توجهی به افزایش معرفی ارقام ممتاز داخلی نمی‌کند؛ زیرا دسترسی به بسیاری از ژرم پلاسم‌های افزایش عملکرد و مقاومت به امراض گیاهی برای به‎نژادگران ایرانی آسان نیست و ثانیاً جلوگیری از عرضه بذرهای مرغوب و پرمحصول وارداتی، رشد تولید و کیفیت بسیاری از محصولات را کاهش می‌دهد که خسارات متعدد آن، از جمله افزایش واردات محصولات کشاورزی، توسعه بحران آب و کاهش بهره‌وری فعالیت‌های کشاورزی، به هیچ وجه با صرفه‌جویی اندکی که بر اثر حذف واردات بذر حاصل می‌شود، قابل مقایسه نخواهد بود. 

حمایت از فعال شدن بخش خصوصی در صنعت بذر
خوشبختانه اکثریت قاطع صاحب‌نظران بذر و مقامات مؤثر وزارت کشاورزی به این نتیجه رسیده‌اند که تنها راه توسعه صنعت بذر در ایران فعال‌سازی بخش خصوصی در این صنعت است. از سوی دیگر مشاهده می‌شود که در هر یک از بخش‌های صنعت بذر ایران (که موانع جدی ساختاری برای فعالیت بخش خصوصی وجود نداشته است) شرکت‌ها و موسسات بخش خصوصی با علاقمندی و جدیت کافی به کار سازنده پرداخته و پیشرفت ملموسی در بخش مربوطه ایجاد کرده‌اند.
به همین جهت، فعالان عرصه بذر پیشنهاد می‌کنند که برای کمک به رشد این فعالیت‌ها، نکات زیر از جانب سازمان‌های مسئول در ارتباط با بخش خصوصی صنعت بذر رعایت شود:
• برخی مسئولان به بهانه رفتار‌های نامناسب تعداد اندکی از مراجعین به این برداشت رسیده‌اند که سازمان‌های دولتی باید با کلیه فعالان بخش خصوصی با قاطعیت و بدون مساعدت ومسامحه رفتار نمایند. این قبیل قاطعیت‌ها در عمل به‎صورت سخت‌گیری و ایجاد محدودیت‌های غیرلازم بروز می‌کند و موجب کند شدن فعالیت‌ها می‌گردد.
راه حل این است که به جای تکیه بر این تعداد اندک، روی فعالان باسابقه، منضبط و خدمت‎گذار که بیش از ۹۰ درصد تولید و واردات غیردولتی بذر را پوشش می‌دهند تمرکز کنند و با حذف موانع اجرایی، آنان را در ارائه خدمات بیشتر به کشاورزان یاری نمایند.
• متن بعضی قوانین، آئین‎نامه‌ها و دستورالعمل‌ها طوری تنظیم شده است که به‌جای تسهیل فعالیت‌های بخش خصوصی، محدودیت‌ها، جرائم و تکالیف غیر ضروری را به آنان تحمیل می‎نماید. این متن‌ها (مانند قانون بذر و آئین‌نامه‌های آن) باید هرچه زودتر در جهت حذف ضوابط محدود‌کننده و غیرلازم اصلاح شوند.

ماهنامه دام و کشت و صنعت- شماره ۲۳۸- اسفند ۱۳۹۸